بررسی پدیده «غلو» در تاریخ شیعه و اهل سنت

مطالعه تطبیقی رویکرد شیعیان و اهل‌سنت در مقابله با غالیان

نوشته دکتر محمدامین زرگر (چکیده مقاله)

 

این مقاله در شماره48 دوفصلنامه مطالعات تقریبی دانشگاه مذاهب اسلامی چاپ شده که به دلیل محدودیت در تعداد کلمات هر پست، چکیده و نتیجه گیری آن به همراه منابع ارائه می شود. لینک دانلود مقاله در سایت مجله نیز ارائه می شود:

http://foroughevahdat.mazaheb.ac.ir/article_68637.html

 

چکیده

پیدایش غلو در میان برخی از مسلمانان و ظهور فرقه‌های غالی، واکنش‌های شدید سایر مسلمانان را علیه غالیان به دنبال داشت. نسبت دادن الوهیت، نبوت و علم غیب به افراد، و اعتقاد به تشبیه، تناسخ، رجعت، بداء و اباحه در نگاه اهل‌سنت از عناصر شکل دهنده غلو تلقی شد، در حالی که «رجعت» و «بداء» از عقاید کلامی شیعه امامیه هم هستند. این پژوهش با رویکرد توصیفی تحلیلی نگاشته شده، و به بررسی شباهت‌ها و تفاوت‌های دیدگاه شیعه و اهل‌سنت در انگاره‌های غلوآمیز می‌پردازد. همچنین گرایش به غلو بر مبنای کنش‌های اجتماعی چهارگانه نظریه جامعه شناسی «ماکس وبر» مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته تا روشن گردد که اهل‌سنت و شیعیان تا چه اندازه نسبت به غلو دانستن برخی باورها، با یکدیگر هم داستان هستند و ریشه تفاوت‌های میان آنان در چیست؟ فرضیه اول تحقیق این است که دیدگاه‌های شیعه و سنی در تقابل با غلو بسیار به هم نزدیک است و گرایش‌های عام به غلو در میان مسلمانان خصوصا شیعیان، عمدتا معطوف به کنش‌های نوع سوم و چهارم بوده است.

 

کلمات کلیدی: غلو، شیعه امامیه، اهل‌سنت، کنش‌های اجتماعی، ماکس وبر

 

 

 

نتیجه‌گیری

اهل‌سنت و شیعیان در غلو دانستن چند مسئله متفق‌القول هستند که این مسائل عبارتند از: نسبت دادن الوهیت و نبوت به افراد، تشبیه و تجسیم، نسبت دادن علم غیب به افراد، تناسخ و حلول، اباحه‌گری و ترک فرائض و تفویض. اگر در فرقه‌ای لااقل یکی از این موارد بود، می‌توان آن فرقه را غالی دانست و در غیر این صورت، حداقل در نگاه شیعیان امامیه، آن فرقه در زمره مسلمانان خواهد بود. با این حساب شیعیان و اهل‌سنت در عمده موارد دارای دیدگاه مشترکی درباره غلو هستند و در مقابله با آن نیز هم آوا بوده‌اند. در مسئله گرایش به غلو، رویکرد عام فرقه‌هایی که از دل شیعه برآمدند و به اندیشه‌های غالیانه روی آوردند، در قالب کنش‌های نوع سوم (انفعالی-احساسی) و نوع چهارم (سنتی) قابل تبیین است و شاید عملکرد سران فرقه‌ها را باید در قالب کنش‌های نوع اول و دوم بررسی نمود، اما کنش‌های نوع سوم و چهارم در میان اهل‌سنت چندان جایگاهی ندارند.

 

 

در حقیقت تفاوت میان اهل‌سنت و شیعیان در نگاه به غلو در دو حوزه قابل بررسی است. اول از نظر دیدگاه کلامی و قضاوت نسبت به غالیان بر مبنای معتقدات ایشان که به مصادیق غلو مربوط می‌باشد. از این منظر، هر دو گروه مشخصه‌هایی مانند تشبیه، تجسیم، اباحه‌گری، تناسخ و حلول، تفویض و نسبت دادن الوهیت، نبوت، مهدویت و علم غیب به افراد را محکوم کرده و از مصادیق غلو می‌دانند. از همین منظر تفاوت دو گروه نیز قابل بررسی است، چنان‌که شیعیان امامیه بداء و رجعت را از مصادیق غلو نمی‌دانند اما اهل‌سنت آن‌ها را مردود می‌شمارند. در مصداق یابی موعود آخرالزمان و مهدی امت نیز تفاوت‌هایی میان نگاه تشیع و تسنن وجود دارد که در جای خود قابل بررسی است. از سوی دیگر می‌توان تفاوت رویکرد اجتماعی شیعه و اهل‌سنت را در گرایش به غلو از منظر ریشه‌یابی این گرایش‌ها در قالب نظریه کنش‌های اجتماعی چهارگانه ماکس وبر مطالعه نمود. با این وصف گرایش به تشبیه، تجسیم، تناسخ و حلول و اعتقاد به الوهیت افراد بر مبنای کنش چهارم، اباحه‌گری و موعودپنداری از منظر اقدامات رهبران گروه‌ها در قالب کنش اول، موعودگرایی از دیدگاه عامه مردم و نیز نسبت دادن علم غیب و نبوت به افراد در قالب کنش سوم، و تفویض هم در قالب کنش سوم و هم چهارم قابل انطباق است. غلو در اهل‌سنت عمدتا با دو کنش اول و دوم یعنی کنش‌های معطوف به هدف و ارزش قابل تطبیق است که این هر دو کنش به دلیل عقلانی بودن، چندان عام نیستند و معطوف به خواص می‌باشند. اما عمده گرایش‌های غلوآمیز برخاسته از میان شیعیان، در چهارچوب کنش‌های نوع سوم و چهارم قابل تعریف است که این هر دو کنش، معطوف به گرایش‌های عام و مردمی می‌باشد. دیگر تفاوت شیعیان با اهل‌سنت در این است که مخالفت‌های مکرر ائمه شیعه، همواره موجب طرد گروه‌های غالی می‌شد، اما در میان اهل‌سنت مخالفت جدی با چنین اعتقاداتی مشاهده نمی‌کنیم که شاید دلیل آن، عام نبودن این گرایش‌ها باشد. از سوی دیگر، عدم رواج گسترده عقاید غلوآمیز در میان اهل سنت بی‌ارتباط با ساختار غیرمنعطف حاکمیت خلفا نیست. به خصوص مخالفت با کنش‌های نوع چهارم (سنتی) و کنترل کنش‌های نوع سوم (عاطفی)، راه را برای گسترش دیدگاه‌های غالیانه در میان عامه ناهموار ساخت.

 

 

 

منابع:

قرآن کریم با ترجمه آیت الله ناصر مکارم شیرازی.

 

• ابراهیمی پور، قاسم، «کنش متقابل اجتماعی از منظر علامه طباطبائی»، فصلنامه معرفت فرهنگی اجتماعی، ش19، تابستان 1393.

   

• ابن اثیر، عز الدین ابوالحسن، الکامل فی التاریخ، تصحیح: یوسف الدقاقه، محمد، بیروت، دارالکتب العلمیة، الطبعة الرابعة، 2003م.

   

• ابن بابویه، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.

   

• ابن تیمیة الحرانی الحنبلی، أحمد بن عبدالحلیم، دقائق التفسیر الجامع لتفسیر، دمشق، مؤسسة علوم القرآن، الطبعة الثانیة، 1404ق.

   

• ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، العبر (تاریخ ابن خلدون)، ترجمه: آیتی، عبدالمحمد، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ دوم، 1383ش.

   

• ابن سعد، محمد، کتاب الطبقات الکبیر، القاهره، مکتبة الخانجی، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.

   

• ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق: شیری، علی، بیروت، نشر دارالفکر، 1415ق.

   

• ابن عماد حنبلی، شهاب الدین عبدالحی، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، دمشق، نشر دار ابن کثیر، الطبعة الاولی، 1406ق.

   

• ابن قیم الجوزیة، شمس الدین محمد بن ابی بکر، مدارج السالکین بین منازل إیاک نعبد وإیاک نستعین، تحقیق: البغدادی، محمد المعتصم بالله، بیروت، دار الکتاب العربی، الطبعة الثالثة، 1996م.

   

• ابن منظور، محمد بن مکرم (۱۳۰۰ق)، لسان العرب، بی جا، بی نا، چاپ اول.

   

• استونز، راب، متفکران بزرگ جامعه شناسی، ترجمه: میردامادی، مهرداد، تهران، نشر مرکز، چاپ اول، 1379ش.

   

• اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، بیروت، مکتبة العصریة، ۱۴۱۱ق.
•  انصاری، حسن، «ابومنصور عجلی»، دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج6، تهران، مرکز نشر دائره المعارف بزرگ اسلامی، 1381ش.
•  انصاری، عبدالواحد، مذاهب ابتدعتها السیاسة فی الإسلام، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ اول، ۱۳۹۳ق.
•  انصاری بویراحمدی، علی، غلو از دیدگاه تشیع، قم، انتشارات آشیانه مهر، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.

·         بشیریه، حسین، جامعه شناسی سیاسی و نقش نیروهای اجتماعی در زندگی سیاسی، تهران، نشر نی، 1384ش.

 

 

·         البغدادی، عبدالقاهر بن طاهر، الفرق بین الفرق، قاهره، مکتبة ابن سینا، 1988م.

 

 

·         بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الأشراف، قاهره، دارالمعارف بمصر، ۱۹۵۹م.

 

 

·         جعفریان، رسول، «بررسی چند روایت تاریخی در باب غالیان عصر خلافت امام علی(ع)»، فصلنامه پژوهش‌های تاریخی، س3، ش4، 1390ش.

 

 

·         جهانبخش، جویا، «علم امامان در اصول الکافى نمونه اى از براى چند و چونِ سازشِ حدیث با کلام»، مجموعه مقالات فارسی کنگره بین المللی ثقه الاسلام کلینی، ج4، بی جا، 1371ش.

 

 

·         حبیبی مظاهری، مسعود، «بیان بن سمعان تمیمی نهدی»،  دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج13، تهران، مرکز نشر دائره المعارف بزرگ اسلامی، 1381ش.

 

 

·         حلی (علامه حلی)، ابومنصور حسن بن یوسف، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، قم، انتشارات الشریف الرضی، چاپ سوم، ۱۳۶۳ش.

 

 

·         حیدر، أسد، الإمام الصادق(ع) و المذاهب الأربعة، نجف، دارالکتب الاسلامی، چاپ اول، 2004م.

 

 

·         الخطیب البغدادی، أحمد بن علی، تاریخ بغداد، بی جا، دار الغرب الإسلامی، بی تا.

 

 

·         ذهبی، عباس، «تناسخ»، دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج16، تهران، مرکز نشر دائره المعارف بزرگ اسلامی، 1381ش.

 

 

·         الذهبی، محمد بن احمد، میزان الإعتدال، دمشق، دارالرسالة العالمیة، چاپ اول، 1430ق.

 

 

·         رحمتی، محمدکاظم، «خَصیبى، حسین بن حَمدان جُنبلانى»، دانشنامه جهان اسلام، ج1، قم، موسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، 1362ش.

 

 

·         روحی فیخلالی، اتهم، «عبدالله بن سبأ»، ترجمه: آلپر آشکین، پژوهشنامه حکمت و فلسفه اسلامی، ش17، 1385ش.

 

 

·         سجادی، جعفر، «بداء»، دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج11، تهران، مرکز نشر دائره المعارف بزرگ اسلامی، 1381ش.

 

 

·         سند، محمد، الغلو و الفرق الباطنیة، قم، نشر باقیات، 1432ق.

 

 

·         شاکر، ابوالقاسم، «بررسی شبهات پیرامون تاریخ پیدایش تشیع»، فصلنامه پیام، ش104، 1389ش.

 

 

·         شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ دوم، 1413ق.

 

 

·         صابری، حسین، فرق شیعی و فرقه‌های منسوب به شیعه، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها، چاپ نهم، 1392ش.

 

 

·         الصالحی الدمشقی الشافعی، شمس الدین محمد بن یوسف، عقود الجمان فی مناقب الامام الأعظم ابی حنیفة النعمان، تحقیق: الأفغانی، محمد ملا عبدالقادر، ریاض، جامعة الملک عبدالعزیز، 1399ق.

 

 

·         صالحی نجف آبادی، نعمت الله، غلوّ، تهران، انتشارات کویر، چاپ دوم، 1384ش.

 

 

·         صیقل، رمضان، «عباسیان و اسماعیلیان، برخوردها و تضادها»، فصلنامه تخصصی فقه و تاریخ تمدن،  شماره چهاردهم، زمستان 1386ش.

 

 

·         الطبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، تصحیح: خرسان، محمدباقر، نجف، نشر دارالنعمان، 1386ق.

 

 

·         الطبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات ناصرخسرو، چاپ سوم، 1372ش.

 

 

·         طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، چاپ دوم، قاهره، دارالمعارف بمصر، 1387ق.

 

 

·         عبدالحمید عمر، احمد مختار، معجم اللغة العربیة المعاصرة، بی جا، نشر عالم الکتب، الطبعة الاولی، 2008م.

 

 

·         عسکری، مرتضی، البداء، بی جا، نشر مشعر، ۱۳۸۱ش.

 

 

·         العقل، ناصر بن عبدالکریم، الغلو الأسباب و العلاج، ریاض، وزارة الأوقاف السعودیة، بی تا.

 

 

·         علی، جواد، «عبدالله بن سبأ»، المجمع العلمی العراقی، ش6، 1378ش.

 

 

·         غفار، عبدالرسول، شبهة الغلو عند الشیعة، بیروت، دارالمحجة البیضاء، بی تا.

 

 

·         فخرائی، سیده سوسن، «سنخ شناسی و تبیین جهت گیری سیاسی نخبگان شیعه دوازده امامی در شرق خلافت اسلامی»، رساله دکترای تاریخ اسلام، دانشگاه الزهراء(س) تهران، زمستان 1390ش.

 

 

·         فخر الدین رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب (تفسیر الکبیر)، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، الطبعة الثالثة، 1420ق.

 

 

·         کالبرگ، اشتفان، «انواع عقلانیت از دیدگاه ماکس وبر»، ترجمه: دستگردی، مهدی، فصلنامه معرفت، ش80، مرداد 1383ش.

 

 

·         کشّی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، بی تا.

 

 

·         کلینی، محمد بن یعقوب، الاصول من الکافی، تصحیح: غفاری، علی اکبر، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ سوم، ۱۳۸۸ق.

 

 

·         کیوانی، مجدالدین، «ابن تومرت»، دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج3، تهران، مرکز نشر دائره المعارف بزرگ اسلامی، 1369ش.

 

 

·         لاشیئی، حسین، «اباحیه»، دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج2، تهران، مرکز نشر دائره المعارف بزرگ اسلامی، 1381ش.

 

 

·         مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.

 

 

·         مشکور، محمدجواد، تاریخ شیعه و فرقه‌های اسلام تا قرن چهارم، تهران، کتابفروشی اشراقی، چاپ ششم، ۱۳۷۹ش.

 

 

·         مصاحب، غلامحسین، دائره المعارف فارسی، تهران، امیرکبیر، چاپ سوم، ۱۳۸۱ش.

 

 

·         مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، 1413ق.

 

 

·         ــــــــــــــــ ، اوائل المقالات، تحقیق: انصاری، ابراهیم، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، 1413ق.

 

 

·         الموسوی (السید الرضی)، محمد الرضی بن الحسن، نهج البلاغه، تحقیق: الصالح، صبحی، بیروت، دارالکتب اللبنانی، 1387ق.

 

 

·         میرزایی، عباس، «افول اندیشه اعتزال؛ میراث تقابل اصحاب حدیث و معتزله»، فصلنامه هفت آسمان، شماره54، تابستان 1391ش.

 

 

·         النوبختی، حسن بن موسی؛ القمی، سعد بن عبدالله، فرق الشیعة، تحقیق: الحنفی، عبدالمنعم، قاهره، دارالرشاد، چاپ اول، 1412ق.

 

 

·         یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ترجمه: آیتی، محمدابراهیم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ نهم، ۱۳۸۲ش.

 

 

• Fadil Jamali al Muhammad, "Islamic Education", pp137-184: The Defferent Aspects Of Islamic Culture, edited by A. Bouhdiba, Paris, UNESCO Publishing, 1998.

   

·         Hodgson, M.G.S., "G̲h̲ulāt", in: Encyclopaedia of Islam [Electtronic Version], First published online: 2012, Second Edition, Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs:

 

 

 <http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_SIM_2517>

 

 

• Weber, Max, The Protestant Ethic and The Spirit of Capitalism, trans: Parsons, Talcott, NewYork, Scribner's, 1985.

 

 

 

---

[1]. استادیار تاریخ اسلام دانشگاه پیام نور، [e-mail]

[2]. (نویسنده مسئول) دکتری تاریخ اسلام از دانشگاه تربیت مدرس تهران، [e-mail]

 

سایت های ارائه کننده مقاله فوق:

https://foroughevahdat.mazaheb.ac.ir/article_68637.html

https://civilica.com/doc/862447/

http://ensani.ir/fa/article/download/398960

https://elmnet.ir/article/1935922-31121/%D9%85%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%87-%D8%AA%D8%B7%D8%A8%DB%8C%D9%82%DB%8C-%D8%B1%D9%88%DB%8C%DA%A9%D8%B1%D8%AF-%D8%B4%DB%8C%D8%B9%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D9%88-%D8%A7%D9%87%D9%84-%D8%B3%D9%86%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D9%82%D8%A7%D8%A8%D9%84%D9%87-%D8%A8%D8%A7-%D8%BA%D8%A7%D9%84%DB%8C%D8%A7%D9%86

https://alefbalib.com/Metadata/676187/%D9%85%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%87-%D8%AA%D8%B7%D8%A8%DB%8C%D9%82%DB%8C-%D8%B1%D9%88%DB%8C%DA%A9%D8%B1%D8%AF-%D8%B4%DB%8C%D8%B9%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D9%88-%D8%A7%D9%87%D9%84%E2%80%8C%D8%B3%D9%86%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D9%82%D8%A7%D8%A8%D9%84%D9%87-%D8%A8%D8%A7-%D8%BA%D8%A7%D9%84%DB%8C%D8%A7%D9%86