گزارشی از تاریخچه خاندان مهزیار و خدمات ایشان

خدمات خاندان مهزیار به اسلام و نقش آنان در توسعه فرهنگ شیعی

نوشته دکتر محمدامین زرگر (متن کامل مقاله)

 

برگرفته از کتاب «هم قدم با آفتاب» نوشته محمدامین زرگر

 

چکیده

خاندان مهزیار از مهمترین خاندانهای شیعه بودند که با نگاشتن کتب فراوان و معرفی دانشمندان و فقهای بزرگ به جهان اسلام تأثیر ماندگاری در فرهنگ شیعه امامیه بر جای گذاشتند. برخی از افراد این خاندان در نقش وکلا و نمایندگان ائمه ظاهر شدند و گروهی از آنها نیز به نقل روایات اهل بیت پرداختند که روایات منقول از علی بن مهزیار و ابراهیم برادر وی، بخش قابل توجهی از منابع روایی موجود را تشکیل می دهند. محل سکونت و فعالیت این خاندان در خوزستان و عمدتا شهر اهواز بوده و مقبره علی بن مهزیار نیز که از اصحاب امام رضا(ع)، امام جواد(ع) و امام هادی(ع) بوده در این شهر قرار دارد. ماجرای دیدار علی بن ابراهیم بن مهزیار با امام دوازدهم شیعیان به کرات در منابع روایی نقل شده که شهرت وی به «ابن مهزیار» و اشتباه برخی نویسندگان در نقل روایت، موجب خلط میان این شخصیت با علی بن مهزیار معروف شده است. این نوشتار به بررسی نقش خاندان مهزیار در فرهنگ شیعه و معرفی افراد شاخص این خاندان  و کنکاشی در داستان ملاقات ابن مهزیار با امام زمان(عج) پرداخته است.

 

کلمات کلیدی:

خاندان مهزیار –  علی بن مهزیار – ابراهیم بن مهزیار – فرهنگ شیعی

 

 

مقدمه

قرن سوم و چهارم دوران ظهور خاندان های بزرگ و اثرگذار در گستره تمدن و فرهنگ شیعه امامیه است. در آن زمان، با پایان یافتن دوران حضور ائمه اهل بیت(ع) در میان مردم و آغاز دوره غیبت صغری و کبری، مراجعه مردم به این خانواده ها که مرجع روایت احادیث اهل بیت بوده و بعضا وکلا و نمایندگان امامان شیعه در میان آنان بودند، افزون گردید. در این میان خاندان مهزیار که دارای فقها و راویان متعددی بوده و مورد اقبال مردم نیز بود، نقش و سهم به سزایی در تبیین معارف اسلامی و ترویج فرهنگ شیعی داشت. افراد بزرگی مانند علی بن مهزیار و ابراهیم برادر وی هم در ثبت و نشر روایات و احادیث و نوشتن کتب، و هم در مدیریت صدقات و اموالی که باید به دست امام می رسید، نقش بزرگی ایفا کردند و پس از آنان، فرزندانشان به صورت پیوسته این نقش را تداوم بخشیدند.

علی بن مهزیار اهوازی از شخصیت های علمی شناخته شده جهان تشیع است که به همراه برادران و فرزندان و برادرزادگان خود، نقش بی بدیلی را در عرصه علم و فقاهت ایفا نموده است. عمده کتب روایی شیعیان، مشحون از نقل های مکرر احادیث توسط علی بن مهزیار، ابراهیم بن مهزیار و دیگر افراد این خاندان است که این مسئله، نشان دهنده سهم بالای خاندان مهزیار در توسعه و ترویج عقاید و علوم اسلامی از نگاه تشیع امامی است. مسئله مهم در این رابطه، نوعی تقسیم کار در حرکت علمی خاندان مهزیار است که به نظر می رسد به صورت اتفاقی رخ نداده باشد. علی بن مهزیار در ثبت احادیث از امامان شیعه و یاران آنها و ارتباط با اهل بیت(ع) و نیز نگارش کتب، نقش محوری داشت. برادر وی ابراهیم بن مهزیار وظیفه خطیر امانت داری و روایت کتب برادر و انتقال دانش وی را به نسل بعدی عهده دار بود. حسن فرزند علی بن مهزیار و محمد بن حسن نوه علی بن مهزیار به گسترش فرهنگ زیارت و آداب آن و نقل ادعیه و زیارت نامه ها پرداخته و به صورت خاص این موضوع را مورد توجه قرار دادند. متأسفانه از شیوه کار بسیاری از افراد این خاندان اطلاع دقیقی در دست نیست، اما روایات متعددی که توسط افراد مختلف از نسل علی و ابراهیم فرزندان مهزیار نقل شده، نشان از تلاش پیگیر این خاندان در گسترش علوم اهل بیت(ع) و ثبت احادیث و انتشار آنها دارد. در این نوشتار سهم و نقش خاندان مهزیار در گسترش فرهنگ شیعی و میراث داری علوم اهل بیت(ع) مورد بررسی قرار گرفته و شخصیت و خدمات برخی افراد این خاندان نیز معرفی گردیده است.

 

معرفی بزرگان خاندان مهزیار

ابو ابراهیم مهزیار: وی جد اعلای خاندان مهزیار است که این خانواده به نام وی منتسب می باشند. تعدادی از بزرگان نام آشنای این خاندان به نام «ابن مهزیار» شهره اند که از جمله آنها علی بن مهزیار و علی بن ابراهیم بن مهزیار هستند. (طوسی، الغیبه: 263) نام مهزیار در منابع متعددی آمده، اما در برخی منابع «مهدیار» (خصیبی: 367) ثبت شده که احتمالا محرّف همان مهزیار باشد. همچنین در بعضی روایات نام وی مازیار ثبت شده که احتمال دارد اصل آن نیز همین باشد که در معرب شدن کلمات به مهزیار تبدیل شده باشد. (طوسی، الغیبه: 514و264 / مجلسی: 52/9-12) از سرگذشت مهزیار اطلاع چندانی در دست نیست. همین اندازه می دانیم که وی نصرانی بوده و سپس در دوران کودکی علی فرزندش، به اسلام گرویده است. (کشی: 2/825، نجاشی: 253) در هر حال به واسطه شهرتی که این خاندان به نام وی یافته و انتساب مکرر بزرگان خاندان به جدشان مهزیار، احتمال می رود که پیش از اسلام نیز دارای شأن و جلالتی در منطقه اهواز بوده که در زمان های بعدی تأثیر خود را بر نوع نگرش مردم به بازماندگان او داشته است.

 

ابو الحسن علی بن مهزیار اهوازی: علی بن مهزیار شاخص ترین فرد این خاندان است که به دلیل ارتباط با سه یا چهار امام شیعه و جایگاه علمی و اعتبار و وثاقتی که نزد بزرگان و علما داشته، و نیز کتابهایی که نگاشته و تأثیر و ماندگاری این کتابها در فرهنگ شیعه، شهرت به سزایی یافته است. کنیه علی بن مهزیار «ابوالحسن» بوده و وی را اهل دورق[4] دانسته اند. او در اهواز نشو و نما کرد و به مرتبه‌ی «فقاهت» رسید. او از مفاخر علما و مشهورترین شاگردان امام هادی(ع) به شمار می‌رفت. علی از بزرگان پرهیزگار و پاکدامن بود و راویان درباره‌ی او گفته‌اند که پیشانی وی بر اثر سجده های طولانی، پینه بسته و مانند زانوی شتر شده بود. (دانشنامه امام هادی(ع): 1/744) گفته اند که وی ابتدا نصرانی بود اما بعدا هدایت یافته و مسلمان شد. (کشی: 2/825، نجاشی: 253)

 

ابراهیم بن مهزیار: ابراهیم بن مهزیار ابواسحاق اهوازی، از وکلای ائمه در منطقه اهواز بوده که راوی روایات برادرش علی بن مهزیار می باشد. (رک: قمی، 1/288؛ صفار، 1/20، ابن بابویه، الامامه و التبصره، ص34؛ مسعودی: 192؛ ابن قولویه: 21؛ ابن بابویه، الأمالی: 305) اما خود وی مستقلا راوی روایات متعدد دیگری می باشد. برخی سوالات شرعی را خود وی رأسا از امامان شیعه پرسیده و روایت نموده است که نمونه آن، نامه نگاری ابراهیم با امام حسن عسکری(ع) می باشد. (ابن بابویه، من لایحضره الفقیه: 1/398) وی کتابهای برادرش علی بن مهزیار را روایت کرده (نجاشی: 254) و البته خود نیز صاحب کتابی تحت عنوان «البشارات» می باشد. (همان: 16) با تفحص در منابع مشخص نشد که علی بن مهزیار یا ابراهیم کدام یک فرزند ارشد مهزیار بوده اند، اما با توجه به اینکه کنیه مهزیار «ابوابراهیم» بوده، احتمالا ابراهیم فرزند بزرگتر بوده است.

 

داود بن مهزیار: وی برادر دیگر علی بن مهزیار است که نه به اندازه او و نه برادرش ابراهیم، نام وی در منابع روایی به چشم نمی خورد. روایتی از وی در تهذیب الاحکام نقل شده است. (طوسی، تهذیب الأحکام: 1/369) در سند روایتی در رجال کشی نیز نام وی مشاهده شد. (کشی: 1/294) در رجال طوسی او را برادر علی بن مهزیار دانسته اند (طوسی، رجال: 375) که از اصحاب ابوجعفر ثانی(ع) بود. (حسین پوری: 124) با این حساب وی از یاران امام جواد(ع) بوده که احادیثی نیز از ایشان یا از اصحاب امام، استماع نموده است، اما احتمالا این ارتباط چندان مستمر نبوده چرا که روایات متعددی از وی بر جای نمانده است.

اسماعیل بن مهزیار: اسماعیل برادر دیگر علی بن مهزیار است که با دو واسطه، راوی حدیثی از امام صادق(ع) است. (صفار: 1/22) از او روایتی نیز به نقل از برادرش در وسائل الشیعه نقل شده است. (حر عاملی، 9/ 396) محقق مختصر البصائر تصریح کرده که در کتب تراجم، ذکری درباره او به میان نیامده است. (حلی، مختصر البصائر: 334)

 

ابوالحسن علی بن ابراهیم بن مهزیار: علی بن ابراهیم برادرزاده علی بن مهزیار و همان کسی است که در روایات مختلف، ماجرای ملاقات او با امام زمان(عج) ثبت شده است. (طوسی، الغبیه: 514 / ابن بابویه، کمال الدین: 2/208 / طبری آملی صغیر: 540 / قطب الدین راوندی، الخرائج و الجرائح: 2/785 / حلی: 429 / مجلسی: 52/9-12) وی را به عنوان فردی می شناسند که شیفته دیدار با امام زمان(عج) بوده و نهایتا نیز به این آرزوی خود دست یافته است. این موضوع را در جای خود در همین نوشتار به صورت تفصیلی بررسی کرده ایم.

 

محمد بن علی بن مهزیار: وی روایتی از نوع رفتار امام جواد(ع) هنگام نماز در مسجد الحرام نقل کرده که مورد مشاهده مستقیم خود وی بوده است. (طوسی، تهذیب الأحکام: 3/257) وی را ثقه و از اصحاب امام هادی(ع) دانسته اند. (مازندرانی، منتهی المقال، ج6، ص134)

محمد تا زمان غیبت امام زمان(عج) زنده بود. در توقیعی که به درخواست اسحاق بن یعقوب در زمان نائب دوم محمد بن عثمان العمری از ناحیه مقدسه صادر شده، نامی از محمد بن علی بن مهزیار برده شده است: «وَ أَمَّا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ الْأَهْوَازِیُّ فَسَیُصْلِحُ اللَّهُ قَلْبَهُ وَ یُزِیلُ عَنْهُ شَکَّه‏...»[5]. این همان توقیع معروفی است که در آن جمله «و اما الحوادث الواقعه فارجعوا فیها الی رواه حدیثنا...» صادر شده است. (طبرسی: 452؛ قطب الدین راوندی، الخرائج و الجرائح: 3/1114) البته برخی این محمد بن علی را که در توقیع فوق نام وی آمده، محمد بن علی بن ابراهیم بن مهزیار می دانند که در دوره ای دچار تردید شده بود، (رحمتی، ص4) اما برخی دیگر او را همان محمد بن علی که صحابی امام هادی(ع) بود می دانند. (مازندرانی، منتهی المقال، ج6، ص134)

محمد بن علی بن مهزیار مورد مراجعه مردم و شیعیان بوده و در زمان خود گویا به نوعی واسطه میان شیعیان و امام حسن عسکری(ع) به شمار می آمده است. در یک مورد موسی بن جعفر بغدادی که درخواستی از امام داشته، از محمد بن علی بن مهزیار درخواست می نماید تا در نامه خود، خواسته او را به امام مطرح نماید. (ابن حمزه طوسی: 541) وی روایات دیگری نیز در موضوعات مختلف از راویان و معصومین نقل نموده است. (رک: قطب الدین راوندی، قصص الأنبیاء: 302)

 

حسن بن علی بن مهزیار و فرزندش محمد: حسن بن علی روایاتی را از اهل بیت(ع) نقل نموده و نام او در سند برخی از احادیث شیعه به چشم می خورد. از جمله در کتاب شریف الغیبه حدیثی را با چند واسطه از امام موسی کاظم(ع) نقل نموده است. (نعمانی: 88) در کامل الزیارات نیز که از کتب معتبر شیعه می باشد، محمد فرزند حسن بن علی بن مهزیار، حدیثی را به نقل از پدرش و او از علی بن مهزیار با واسطه هایی، درباره ثواب و اجر زیارت رسول خدا(ص) و اهل بیت عصمت و طهارت نقل می نماید.[6] (ابن قولویه: 11) حدیثی نیز از حسن بن علی بن مهزیار در علل الشرایع ثبت شده که با شش واسطه به نقل از عمار یاسر، فضیلتی از امیرالمؤمنین(ع) را از قول رسول خدا(ص) (ابن بابویه، علل الشرائع: 1/51) و حدیث دیگری نیز درباره حج روایت نموده است. (همان: 2/431) حسن و فرزندش محمد همت خود را مصروف ثبت و نشر روایات مربوط به زیارت و اثرات، آداب و پاداش آن نمودند که در ادامه بدان پرداخته شده است.

 

محمد بن ابراهیم بن مهزیار: وی روایاتی را از پدرش نقل نموده است، اما بیش از آنکه به عنوان یک راوی و محدث شناخته شود، باید وی را به عنوان نماینده امام در امور مالی و صدقات پذیرفت. مسئله جالب درباره محمد بن ابراهیم، ماجرای انتصاب او به جای پدرش می باشد، که در جای خود به آن پرداخته شده است. (کافی: 2/456؛ خصیبی: 367؛ مفید، الإرشاد: 2/355؛ طوسی، الغیبه: 282)

 

ابوجعفر محمد بن الحسین بن علی بن مهزیار: نام وی در میان راویان حدیث به چشم می خورد، هرچند که روایات قابل توجهی از وی یافت نشده است. (رک: طوسی، تهذیب الأحکام: 6/53)

 

نقش خاندان مهزیار در تبیین اعتقادات شیعه

علی بن مهزیار در نشر عقاید شیعه و مبارزات کلامی آن روز نیز نقشی مؤثر داشته است. یک نمونه آن نامه نگاری علی بن مهزیار با یکی از فطحیان است. علی بن اسباط بن سالم که یکی از ثقات کوفه بود، از پیروان فرقه فطحیه بود. پس از رد و بدل شدن نامه هایی درباره این گرایش وی میان او و علی بن مهزیار، نهایتا آنان به امام جواد(ع) مراجعه نموده و در نتیجه علی بن اسباط از عقیده به فطحیه دست برداشت. (نجاشی: 252)

بسیاری از روایات مربوط به اعتقادات شیعه و نیز احادیثی که امامان اهل بیت(ص) به صورت منصوص در آنها معرفی شده اند، توسط علی بن مهزیار نقل شده اند. از جمله در کتاب سترگ کافی، روایات متعددی از علی بن مهزیار اهوازی در این رابطه ثبت شده است. (رک: کلینی: 2/114، 2/222، 2/527) منابع دیگر نیز حاوی چنین روایاتی از این عالم برجسته شیعه می باشند. (رک: ابن بابویه، الامامه و التبصره: 37و68؛ خصیبی: 360؛ مسعودی: 193) در سند حدیث نبوی معروف " علی منی و أنا منه " نام علی بن مهزیار به چشم می خورد. (نجاشی: ۱۴۵) در یک نمونه خاص، علی بن مهزیار به خدمت امام هادی(ع) رسیده و از ایشان درباره امام بعد از ایشان می پرسد. پاسخ امام چنین بود: «عَهْدِی إِلَى الْأَکْبَرِ مِنْ وُلْدِی‏؛ امامت بعد از من در عهده فرزند بزرگتر من خواهد بود» و مقصودش از فرزند بزرگتر حسن علیه السّلام بود. (طبرسی: 368)

پیش از آن نیز و در زمانی که امام رضا(ع) به شهادت رسید، علی بن مهزیار یکی از چهار شخصیت برجسته ای است که به همراه افراد بسیاری از شهرهای مختلف در مدینه حاضر شده و درباره امام بعدی تحقیق می نمایند. نتیجه جستجو و تحقیق این شخصیت ها این شد که فرزند کوچک امام رضا(ع) یعنی امام جواد(ع) که در آن زمان هشت سال بیشتر نداشت امام بعدی است. چرا که عبدالله بن موسی برادر امام رضا(ع) که در آن زمان پیرمردی بود از پاسخ به پرسش های آنان عاجز ماند اما محمد بن علی(ع) که کودک بود به تمامی پرسشها به طرز اعجازگونه ای پاسخ داد. (ابن شهرآشوب: 4/384)

علی بن مهزیار در زمان امام هادی(ع) و پیش از آنکه برای وی امامت ایشان مسلم گردد، به عراق سفر کرده و در شهر سامرا به حضور امام هادی(ع) رسیده است. در آن هنگام بسیاری از شیعیان از حضور نزد امام محروم بودند و در بسیاری از مواقع پرسش های خود را تنها در مسیر حرکت امام و در هنگامی که رفت و آمدهای ایشان تحت نظر حکومت بود از ایشان می پرسیدند. در چنین شرایطی علی بن مهزیار به خدمت امام رسیده و پس از آنکه امام پرسش او را پیش از آنکه وی به زبان آورد پاسخ داد، شک او نسبت به امامت آن حضرت برطرف گردیده است. (ابن شهرآشوب: 4/413)

وی یکی از سیزده نفری است که نص امامت امام حسن عسکری(ع) را به نقل از پدر بزرگوارش امام هادی(ع) روایت نموده اند. چنانکه نقل شده که امام هادی(ع) فرمود: «صاحب شما بعد از من کسی است که بر من نماز بگذارد» و ابامحمد (امام حسن عسکری(ع)) پیش از آن اصلا شناخته شده نبود، پس هنگامی که ابوالحسن (امام هادی(ع)) رحلت فرمود ابومحمد خارج شد و بر وی نماز گذارد.‏ (ابن شهرآشوب: 4/423)

شیعه بسیاری از اعتقادات خود را مدیون فعالیت های مجدانه علی بن مهزیار و ابراهیم بن مهزیار و دیگر علما و فقهای دوران اهل بیت(ع) است که با وجود محدودیت های شدید دستگاه خلافت، نسبت به ثبت و نقل احادیث ارزشمند ائمه همت گماشتند. به عنوان نمونه بسیاری از روایات مربوط به غیبت و ظهور امام زمان(عج) و نشانه های ظهور را بزرگان خاندان مهزیار نقل نموده اند. در روایتی مهم از این قبیل، ابراهیم بن مهزیار از برادرش علی بن مهزیار و او از راویان دیگری نقل می نماید که: «خمس قبل قیام القائم: (خروج) الیمانی، و السفیانی، و المنادی ینادی من السماء، و خسف بالبیداء، و قتل النفس الزکیه» (ابن بابویه، الامامه و التبصره: 128) ناگفته پیداست که این روایت که از شاخص ترین روایات مربوط به ظهور است، دارای اهمیت ویژه می باشد که توسط این دو برادر به دست نسلهای بعدی رسیده است و این روایات در شکل دهی نگرش فعلی شیعه در حوزه اعتقادات دینی نقش بسیار مهمی داشته است.

علی بن مهزیار طی نامه ای از امام هادی(ع) درباره زمان فرج پرسید و امام چنین پاسخ فرمودند: «اذا غاب صاحبکم عن دار الظالمین فتوقعوا الفرج‏» (مسعودی: 269) این روایت به وضوح لزوم التزام به انتظار فرج در تمام دوران غیبت را می رساند. نیز علی بن مهزیار روایت دیگری را درباره غیبت و ظهور امام زمان(عج) با دو واسطه از امام محمدباقر(ع) و احادیث دیگری را در این رابطه از اهل بیت(ع) نقل نموده است. (نعمانی: 171، 257، 258 و 269)

ماجرای ظهور زینب کذابه را نیز علی بن مهزیار نقل نموده است. زینب کذابه زنی بود که در زمان متوکل عباسی (م 247ق) مدعی بود که زینب دختر امام علی(ع) و حضرت زهرا(س) است. متوکل به توصیه فتح بن خاقان وزیر خویش، امام هادی(ع) را دعوت کرد و امام فرمود که خداوند متعال، گوشت تن فرزندان فاطمه(س) و علی(ع) و حسن(ع) و حسین(ع) را بر حیوانات وحشی حرام کرده است، پس او را جلوی درندگان بیندازید. اگر راستگو باشد آنها متعرض او نمی شوند، و اگر دروغگو باشد او را خواهند خورد. اما پیش از اجرای این دستورالعمل، آن زن خود را دروغگو خواند و از ادعای خود دست برداشت. (ابن حمزه طوسی: 545؛ ابن شهرآشوب: 4/416)

 

حفظ و نشر احادیث اهل بیت(ع)

علی بن مهزیار که سرسلسله راویان و فقهای خاندان مهزیار است، دارای تصنیفاتی بوده و کتابهایی داشته که متأسفانه به دست ما نرسیده اند اما روایات آن، در کتب دیگر مورد استفاده قرار گرفته است. شیخ صدوق هنگامی که منابع خود را در تدوین کتاب بزرگ و مهم «من لا یحضره الفقیه» ذکر می کند، پس از تأکید بر مشهور و مرجع بودن این منابع، از جمله آنها به کتابهای علی بن مهزیار اشاره می نماید که تعداد این کتابها را 33 جلد ثبت نموده اند. (ابن بابویه، من لایحضره الفقیه: 1/14؛ برقی، مقدمه: 1/6) گفته شده که تمامی این 33 کتاب از اصول اربعه مئه یا همان چهارصد کتاب مشهوری که توسط ثقات شیعه نگاشته شده به شمار می روند. (صفاخواه: 1/68) کشی تعداد این کتابها را بیش از 30 جلد ذکر می کند. (کشی: 2/825)

کتاب «الأنبیاء» نوشته علی بن مهزیار، مورد استفاده نویسندگان قصص الانبیاء در دوره های بعدی بوده است. (راوندی، قصص الأنبیاء،(مقدمه): 27) همچنین کتابی به نام «الملاحم» داشته که در منابع به آن اشاره شده است (ابن طاووس، التشریف، مقدمه: 30) که قاعدتا باید مربوط به روایات پیشگویی حوادث آینده به خصوص آخرالزمان باشد. شیخ طوسی نیز به سه کتاب از او اشاره می کند: کتاب حروف القرآن، و کتاب الأنبیاء، و کتاب البشارات‏. (طوسی، فهرست: 265)

نجاشی برخی کتب و نوشته های او را چنین معرفی می کند: کتاب الوضوء، کتاب الصلاة، کتاب الزکاة، کتاب الصوم، کتاب الحج، کتاب الطلاق، کتاب الحدود، کتاب الدیات، کتاب العتق والتدبیر، کتاب التجارات و الاجارات، کتاب المکاسب، کتاب التفسیر، کتاب الفضائل، کتاب المثالب، کتاب الدعاء، کتاب التجمل والمروة، کتاب المزار، کتاب الرد على الغلاة، کتاب الوصایا، کتاب المواریث، کتاب الخمس، کتاب الشهادات، کتاب فضائل المؤمنین و برهم، کتاب الملاحم، کتاب التقیة، کتاب الصید والذبائح، کتاب الزهد، کتاب الاشربة، کتاب النذور والایمان والکفارات، وزاد على کتب الحسین بن سعید کتاب الحروف، کتاب القائم، کتاب البشارات، کتاب الانبیاء، کتاب النوادر، رسائل علی بن أسباط. (نجاشی، ۲۵۳) یکی از مشایخ علی بن مهزیار، ابان بن عثمان بجلی معروف به الاحمر است که خود از اصحاب امام صادق(ع) بوده و شمار زیادی حدیث بلاواسطه از ایشان نقل نموده است. (جعفریان: 52)

بسیاری از روایاتی که منبع استنباط احکام شرعی در فقه شیعه می باشند، توسط علی بن مهزیار نقل شده و یا از کتابهای وی به منابع بعدی راه یافته اند. از جمله روایتی درباره خمس (کافی: 2/503) و زکات باغداران (همان). احادیث متعددی درباره احکام شرعی در کتاب ارزشمند من لایحضره الفقیه که یکی از اصلی ترین منابع استنباط احکام در میان شیعه است، توسط علی بن مهزیار و برادرش ابراهیم روایت گردیده است. (رک: ابن بابویه، من لایحضره الفقیه: 1/367، 1/396، 2/8، 2/488، 3/241، 3/470، 4/327 و 4/515؛ طوسی، تهذیب الأحکام: 1/123، 1/158، 1/269، 1/378، 1/393، 1/426، 1/447، 2/11، 2/47، 2/91، 2/254، 2/366، 3/25، 3/176، 3/229) به طور کلی علی بن مهزیار در اسناد حدود 437 روایت واقع شده است و از امام رضا، امام جواد و امام هادی (ع) و دیگران حدیث نقل کرده است. (دانشنامه امام هادی(ع): 774)

حسن بن علی بن مهزیار و فرزندش محمد نیز نقش به سزایی در ثبت احادیث اهل بیت داشته اند. با بررسی منابع حدیثی در می یابیم که بسیاری از روایات اهل بیت در باب اجر و پاداش و اثرات زیارت قبور ائمه و اهمیت سفر زیارتی، توسط حسن بن علی بن مهزیار و فرزندش محمد ثبت و نقل شده اند. از جمله داستان حضور حضرت سجاد(ع) بر مضجع مطهر نبی اکرم(ص) و جزئیات زیارت و مناجات ایشان که سندی روشن بر جواز و اهمیت زیارت حرم نبوی است، توسط حسن بن علی بن مهزیار روایت شده است. (ابن قولویه: 16) نیز اهمیت زیارت مساجد و مشاهد و نیز قبور شهدا، طی روایتهایی از حسن بن علی که راوی آنها محمد فرزندش می باشد، نقل شده است. (همان: 24) روایتی که وی از پدر و جدش به نقل از دیگران نقل می نماید، در آیه 30 سوره مبارکه قصص « فَلَمَّا أَتَاهَا نُودِی مِن شَاطِئِ الْوَادِی الْأَیْمَنِ فِی الْبُقْعَةِ الْمُبَارَکَةِ مِنَ الشَّجَرَةِ أَن یَا مُوسَى إِنِّی أَنَا اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ» منظور از شاطیء الواد الأیمن را «فرات» و منظور از بقعه مبارکه را «کربلا» معرفی می نماید. (طوسی، تهذیب الأحکام: 6/38)

روایات حسن بن علی بن مهزیار، در بسیاری از موارد توسط فرزندش ابوجعفر محمد روایت شده است. چنانچه در سند چند روایت در کامل الزیارات نام وی به چشم می خورد که احادیثی را از پدرانش نقل نموده است. (ابن قولویه: 11و19) همچنین در المزار شیخ مفید روایات متعددی از حسن بن علی بن مهزیار در فضیلت اماکن و مشاهد مشرفه نقل شده است. (مفید، المزار: 5، 9، 15، 16 و 196)

جمعا در سند حدود 50 روایت در باب زیارت مشاهد و بقاع متبرکه و اجر و اهمیت آن در کتاب ارزشمند کامل الزیارات، نام علی بن مهزیار، ابراهیم برادرش، فرزندش حسن و دیگر راویان از خاندان مهزیار وجود دارد که راوی اکثر این روایات «حسن بن علی بن مهزیار» است. حدود 200 روایت در تهذیب الاحکام شیخ طوسی از یادگارهای خاندان مهزیار و در رأس آنها شخص علی بن مهزیار است که عمده روایات را ضبط و نقل نموده است. در سلسله راویان 169 حدیث در مجموعه حدیثی کافی نیز، نام راویان این خاندان و عمدتا «علی بن مهزیار اهوازی» وجود دارد. 57 حدیث در کتاب علل الشرائع و 28 روایت را در موسوعه حدیثی ماندگار شیعه یعنی من لایحضره الفقیه، راویان این خاندان نقل نموده اند که عمده آنها توسط ابراهیم و علی بن مهزیار روایت شده اند. 47 روایت در امالی شیخ مفید توسط علی بن مهزیار روایت شده است. 15 حدیث در خصال و 10 روایت در امالی شیخ صدوق از علی بن مهزیار است که واسطه یکی از آنها برادر وی ابراهیم است. در موسوعه حدیثی شیخ حر عاملی به نام وسائل الشیعه بیش از 350 روایت به سند علی بن مهزیار، ابراهیم بن مهزیار و فرزندان این دو ثبت شده است. روایات تفسیری علی بن مهزیار را می توان طبق آنچه که در تفسیر البرهان از وی ثبت شده در حدود 60 حدیث دانست.

 

خاندان مهزیار به عنوان نمایندگان و وکلای ائمه

علی بن مهزیار از امام رضا(ع) و امام جواد(ع) روایت کرده و یکی از یاران خاص و وکیل حضرت هادی(ع) بوده است. (نجاشی، ۲۵۳) در اینکه وی با امام حسن عسکری(ع) نیز ارتباط یافته و در زمان وی نیز در قید حیات بوده است یا خیر، تردیدهایی وجود دارد. صدور دستورالعمل امام حسن عسکری(ع) در خصوص نحوه عمل به وصیت علی بن مهزیار، (ابن بابویه، من لایحضره الفقیه: 3/335) این احتمال را که وی دوره امام یازدهم را نیز درک کرده باشد، تقویت می کند، اما به ظن قوی، وی در اوایل امامت کوتاه مدت امام عسکری(ع) از دنیا رفته و فرصت استفاده از محضر ایشان را نیافته است.

 فتح باب ارتباط علی بن مهزیار با ائمه اهل بیت(ع) گویا وساطت یکی از شخصیات های شیعه به نام حسین بن سعید بن حمّاد بن مهران اهوازی‏ بوده است. حسین بن سعید گروهی از شخصیت های آن روز را به خدمت امام رضا(ع) فرستاده و ایشان از گنجینه های هدایت آن امام همام بهره مند می گردند. یکی از این افراد علی بن مهزیار اهوازی بوده است. (کوفی اهوازی، ترجمه المؤلف: 11) پیش از علی بن مهزیار، عبدالله بن جندب بجلّی کوفی که از صحابی امام صادق(ع)، امام کاظم(ع)، و امام رضا(ع) بود وکیل و نماینده امامان بود و مقامی شامخ نزد ایشان داشت. بعد از وفات وی بود که علی بن مهزیار اهوازی جانشین وی گردید و ارتباط مستقیم وی با اهل بیت(ع) از این زمان آغاز می گردد. (کشی: 2/825؛ ابن شعبه حرّانی: 301؛ مازندرانی، منتهی المقال، ج5، ص75) وی بعدا به چنان جایگاهی رسید که امام جواد(ع) در پاسخ به نامه وی نوشت: « لست تدری کیف جعلک اللّه عندی‏»؛ تو نمی دانی که خداوند چه جایگاهی برای تو نزد من قرار داده... . (کشی، ج2، ص827)

علی بن مهزیار دیدارهای متعددی با امامان اهل بیت(ع) داشته است. از جمله خود وی نقل می نماید که در دیداری که با امام هادی(ع) داشته «دَخَلْتُ عَلَیْهِ فَابْتَدَأَنِی وَ کَلَّمَنِی بِالْفَارِسِیَّة» یعنی بر امام وارد شدم، پس ایشان شروع به صحبت نموده و با من به زبان فارسی تکلم فرمودند. (صفار: 1/333) نیز در روایتی از ابراهیم بن مهزیار نقل شده که امام هادی(ع) طی نامه ای از علی بن مهزیار ساخت یک دستگاه ساعت (زنگ دار) را خواستند. در ادامه روایت، ماجرای جالبی از حضور ابراهیم و علی بن مهزیار و غلامش مسرور و فارسی سخن گفتن امام با مسرور نقل شده که نشان از قرابت این خانواده به اهل بیت(ع) دارد. (صفار، 1/337) علی بن مهزیار ماجرای ارسال غلام صقلابی[7] خود را به حضور امام هادی(ع) چنین نقل می نماید که پس از آن دیدار، غلام با تعجب بازگشت. به او گفتم: پسرم چه شده؟ گفت: چگونه تعجب نکنم در حالی که او چنان با من به زبان صقلابی سخن گفت که گویی یکی از ماست.... (مفید، الإختصاص: 289؛ ابن شهرآشوب: 4/408) در سال 226ق به گفته خود علی بن مهزیار، وی ملاقاتی با امام هادی(ع) داشته که امام تجلیلی هم از وی داشته اند. (کشی: 2/826)

هرچند علی بن مهزیار، روایات بسیاری را از مشایخ حدیثی آن روز اخذ نموده بود، اما در موارد بسیاری، روایات را بی واسطه و به صورت مستقیم از امام معصوم نقل می نماید. پرسش حضوری یا نامه نگاری علی بن مهزیار با امام رضا(ع) (ابن بابویه، من لایحضره الفقیه: 3/111)، امام جواد(ع) (همان: 1/396، 2/261، 4/327، 4/515؛ طوسی، تهذیب الأحکام: 5/281، 5/428)، و امام هادی(ع) (ابن بابویه، من لایحضره الفقیه: 1/367، 2/8، 4/200) در موارد متعددی ثبت شده است. در یک مورد علی بن مهزیار از امام محمد تقی(ع) سوال پرسید که: فدایت شوم، زیارت امام رضا علیه السلام أفضل است یا زیارت أبى عبد اللّه الحسین علیه السلام؟ حضرت فرمود: زیارت پدرم علیه السلام افضل است، زیرا أبا عبد اللّه را همگى مردم زیارت میکنند، و پدرم را جز خواص از شیعه زیارت نمی کنند. (همان: 3/495)

مرتبه تقوی، دانش و خدمات او به ساحت اهل بیت چنان بود که نامه ای سراسر تأیید و تکریم از سوی امام جواد(ع) و به خط خود ایشان برای علی بن مهزیار اهوازی ارسال می گردد: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ‏، یَا عَلِیُّ أَحْسَنَ اللَّهُ جَزَاکَ وَ أَسْکَنَکَ جَنَّتَهُ وَ مَنَعَکَ مِنَ الْخِزْیِ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ حَشَرَکَ اللَّهُ مَعَنَا یَا عَلِیُّ قَدْ بَلَوْتُکَ وَ خَبَرْتُکَ فِی النَّصِیحَةِ وَ الطَّاعَةِ وَ الْخِدْمَةِ وَ التَّوْقِیرِ وَ الْقِیَامِ بِمَا یَجِبُ عَلَیْکَ فَلَوْ قُلْتَ إِنِّی لَمْ أَرَ مِثْلَکَ لَرَجَوْتُ أَنْ أَکُونَ صَادِقاً فَجَزَاکَ اللَّهُ جَنَّاتِ الْفِرْدَوْسِ نُزُلًا فَمَا خَفِیَ عَلَى مَقَامِکَ وَ لَا خِدْمَتِکَ فِی الْحَرِّ وَ الْبَرْدِ فِی اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ فَأَسْأَلُ اللَّهَ إِذَا جَمَعَ الْخَلَائِقَ لِلْقِیَامَةِ أَنْ یَحْبُوَکَ بِرَحْمَةٍ تُغْتَبَطُ بِهَا إِنَّهُ سَمِیعُ الدُّعَاءِ» (طوسی، الغیبه: 349) نامه یاد شده حاوی همان جمله معروف امام جواد(ع) است که «اگر بگویم مانند تو را ندیده ام، امیدوارم راستگو باشم!» که نشان دهنده جایگاه والا و بی مانند علی بن مهزیار در نگاه آل رسول الله(ص) می باشد. امام همچنین در نامه دیگری که در پاسخ به نامه علی بن مهزیار ارسال شده به او فرمودند: «... سرک اللّه بالجنة و رضی عنک برضائی عنک، و أنا أرجو من اللّه حسن العون و الرأفه، و أقول حسبنا الله و نعم الوکیل‏»، خداوند تو را به بهشت شاد کند و به رضایت من از تو راضی شود، ... . (کشی: 2/826)

محمد بن ابراهیم بن مهزیار از دیگر وکلای ائمه در منطقه خوزستان است. وی خود چنین نقل می کند که پس از رحلت امام حسن عسکری(ع)، درباره امام بعدی در شک به سر می برده است. در این حال همراه پدرش که اموال بسیاری از امام نزد او بوده به راه افتاده و سوار کشتی می شود. اما ابراهیم بن مهزیار در آستانه سفر از دنیا رفت و نهایتا محمد با نامه ای از سوی امام زمان(عج) که حاوی نشانه های دقیق اموال امانتی بود، راه راست را می یابد. در نامه بعدی محمد به جای پدرش به عنوان نماینده امام منصوب شد. (کافی: 2/456؛ خصیبی: 367؛ مفید، الإرشاد: 2/355؛ طوسی، الغیبه: 282)

توقیعی از ناحیه مقدسه به نام محمد بن ابراهیم ثبت شده که در آن امام به وی درباره امامت تأکید نموده و جزئیات دقیقی از اموالی را که پدرش نزد او گذارده بود، ارائه می دهند. (طبری آملی صغیر: 526) شاید این توقیع، همان نامه ای باشد که محمد در عراق دریافت کرده باشد. نیز در لیست افرادی که بر معجزات حضرت صاحب الزمان(عج) آگاهی یافته یا برای آنها توقیعی رسید، از اهل اهواز «محمد بن ابراهیم بن مهزیار» را نام برده اند. (طبرسی: 453؛ مازندرانی، منتهی المقال، ج1، ص21) از خود محمد بن ابراهیم منقول است که پس از وفات اولین نفر از نواب اربعه - عثمان بن سعید - برای محمد بن ابراهیم توقیعی از امام رسیده که در آن نائب بعدی را که محمد بن عثمان فرزند نائب قبلی بوده، معرفی می فرماید. (مجلسی: 51/349) این مسئله جدا از وثاقت محمد بن ابراهیم نزد خاندان اهل بیت(ع) نشان از اهتمام حضرت ولی عصر(عج) نسبت به تحکیم جایگاه نواب اربعه در مناطق مختلف و آگاه سازی نمایندگان و بزرگان شیعه از این امر دارد.

به هر روی علی بن مهزیار معروف ترین و اثرگذار ترین فرد این خاندان، تحقیقا با سه امام بزرگوار شیعه در ارتباط بوده است که البته وکیل خاصه امام جواد(ع) و امام هادی(ع) بوده است. (قمی، الکنی و الالقاب، ج1، ص432) ابراهیم بن مهزیار نیز از نمایندگان ائمه در منطقه بوده است. همچنین محمد بن ابراهیم بن مهزیار را از زمره وکلا و ابواب معروف ناحیه مبارکه دانسته اند که امامیه درباره ایشان اختلافی ندارند. (همان، ص433)

 

وثاقت و اعتبار خاندان مهزیار نزد علما و فقها

درباره علی بن مهزیار از ائمه توقیعاتی خطاب به شیعیان صادر شد. او ثقه و مورد اطمینان بود و نسبت به وثاقت و اعتبار او در نقل احادیث، طعن و تضعیفی صورت نگرفته است. عمده احادیثی که توسط علما و راویان این خاندان به دست ما رسیده، در سلسله سند خود به علی بن مهزیار می رسند. حتی احادیثی که توسط ابراهیم برادر وی نقل و ثبت شده اند، عمدتا به نقل از علی بن مهزیار می باشند. این مسئله نشان از نقش محوری علی بن مهزیار در جهت دهی و ترسیم آینده خاندان مهزیار دارد. شیخ طوسی در نقل یکی از احادیث، سند آن را از سه طریق به علی بن مهزیار می رساند که این مسئله نشان از محوریت علی بن مهزیار در نقل احادیث و اعتبار آنها داشته است. (طوسی، الإستبصار: 1/191)

سید بن طاووس هنگام سخن درباره شیعیان خاص امیرالمؤمنین(ع) درباره زهد و وثاقت علی بن مهزیار چنین می نویسد: «پیشانى على بن مهزیار (از کثرت سجده) مانند زانوى شتر شده بود و چنین چیزی (در میان شیعیان) بسیار بود، پس چگونه ترک روایات این افراد و ترک عمل به آنچه آنان نقل نموده اند جایز است و چه عذرى پیش خدای متعال و رسولش دارند وقتى که با او ملاقات نمایند وقتی که حدیث آنان را روایت نکرده و آن را نپذیرفته اند؟!» (ابن طاووس، الطرائف: 1/195)

شیخ عباس قمی نیز درباره وی چنین اظهارنظر می نماید: «وکان ثقة فی روایته لا یطعن علیه صحیحا اعتقاده»؛ او در روایتش مورد اطمینان است، بر او طعن (و تضعیفی) وارد نشده و عقایدش درست بود. (قمی، الکنی و الالقاب، ج1، ص432)

 

رفع زلزله با دستورالعمل امام جواد(ع)

از على بن مهزیار روایت کرده‏اند که گفت: نامه‏اى به امام محمّد تقی(ع) نوشتم و از بسیارى زلزله که در اهواز مى‏آمد نزد آن حضرت شکوه کردم و نوشتم: در مورد اینکه از این شهر به شهر دیگرى کوچ کنم رأى و نظر شما چیست؟ آن حضرت در پاسخ نوشت: از آن شهر به جاى دیگر کوچ نکنید، بلکه روزهاى چهارشنبه و پنجشنبه و جمعه را روزه بدارید و (روز جمعه) غسل کنید و جامه پاکیزه و پاک بپوشید و به صحرا روید و به درگاه خداوند متعال دعا کنید تا آن بلا را از شما بردارد. على بن مهزیار گوید: ما چنان که آن حضرت فرموده بود کردیم و زلزله‏ها به آرامش بدل گشت. (ابن بابویه، من لایحضره الفقیه: 2/261)

خاندان مهزیار و حکومت عباسی

خاندان مهزیار و دیگر شیعیان در منطقه اهواز، تحت فشار شدید حکومت عباسی و والیان آنها قرار داشتند. هنگامی که علی بن ابراهیم بن مهزیار در ماجرای معروف خود در دوران غیبت به حضور امام زمان(عج) می رسد، در پاسخ به سوال امام درباره مؤمنین می گوید: « قَدْ أُلْبِسُوا جِلْبَابَ الذِّلَّةِ وَ هُمْ بَیْنَ الْقَوْمِ أَذِلّاء» (قطب الدین راوندی، الخرائج و الجرائح: 2/787) در روایت شیخ صدوق علی بن ابراهیم در پاسخ پرسش امام می گوید که شمشیر بنی شیصبان پیاپی بر آنها فرود می آید. (ابن بابویه، کمال الدین: 2/213) «بنی شیصبان» لفظی است که گویا در آن زمان در میان شیعیان به بنی عباس اطلاق می شده است و این نشان از ستم بسیار عباسیان و والیان آنها دارد که بر شیعیان و خاندان های مرتبط با اهل بیت(ع) روا می شده است. لفظ شیصبان را یکی از اسامی شیطان دانسته اند. (ابن منظور: 1/495)

 

محل سکونت و مدفن خاندان مهزیار

با توجه به اینکه رئوس خاندان مهزیار در منطقه خوزستان و شهر اهواز ساکن بوده اند، به نظر می رسد که دیگر افراد این خاندان نیز در همین منطقه ساکن بوده باشند. برخی علی بن مهزیار را از اهالی هندیجان دانسته اند که بعدا ساکن اهواز گردید. (کشی: 2/825، نجاشی: 253) ابن شهرآشوب علی بن مهزیار را از اهالی فارس دانسته که بعدا ساکن اهواز شده است. (ابن شهرآشوب: 4/325) به نظر می رسد انتساب وی به هندیجان و اینکه این شهر قبلا از توابع فارس محسوب می شد، موجب شده که وی را از فارس بدانند. در حال حاضر شادگان و هندیجان هر دو از توابع خوزستان هستند که 140 کیلومتر از هم فاصله دارند.

علی بن مهزیار را در منابع مختلف اهوازی، دورقی و هندیجانی دانسته اند. به نظر می رسد که اصالت وی اهوازی باشد. اما دلیل اینکه وی را هندیجانی خوانده اند، احتمالا سکونت وی در محله هندیان اهواز بوده است. این محله حتی تا دوران معاصر نیز به همین نام بوده است. هندیان پلی نیز داشته که در جنب آن مسجد امام رضا(ع) بوده است. اما علت اینکه او را دورقی گفته اند، بنا به گفته یاقوت در معجم البلدان، در آن دوره کلاهی از دورق می ساخته اند که افراد ناسک و زاهد بر سر می گذاشته اند. چون احتمال می رود که علی بن مهزیار که فرد بسیار زاهدی بوده از این کلاه استفاده می کرده است، به او لقب دورقی داده اند، چنانچه به برخی دیگر از زهاد آن زمان نیز لقب دورقی داده اند. (جزایری: 38)

در حال حاضر تنها دو مقبره به نام این خاندان شناخته شده که یکی در اهواز و دیگری در جاجرم خراسان است. میان نویسندگان معاصر، درباره محل دفن علی بن مهزیار اختلاف وجود دارد، چرا که دو مقبره به این نام در ایران وجود دارد. یک بقعه بزرگ در خوزستان و در شهر اهواز به نام این بزرگ مرد وجود دارد و یک بقعه قدیمی نیز به صورت کوچکتر اما مورد توجه مردم در خراسان شمالی و شهرستان جاجرم وجود دارد. در این میان برخی معتقد به انتساب بقعه علی بن مهزیار در اهواز به نام علی بن مهزیار و برخی معتقد به انتساب آن به علی بن ابراهیم بن مهزیار می باشند.

نویسنده کتاب گلچین صدوق معتقد است که آن علی بن مهزیاری که در اهواز مدفون است، همانی است که اوائل زمان غیبت به حضور امام زمان(عج) رسیده و در واقع علی بن مهزیار معروف که صاحب 33 کتاب بوده و صحابی امام رضا(ع) و امام جواد(ع) و امام هادی(ع) بوده نمی باشد. (صفاخواه: 1/68) از سوی دیگر شیخ حسین انصاریان از وعاظ و سخنرانان معروف ایران، علی بن مهزیار مدفون در اهواز را همان یار امام رضا(ع)، امام جواد(ع) و امام هادی(ع) معرفی می کند که تا 20 سالگی خود و خانواده اش مسیحی بوده اند. (پایگاه اطلاع رسانی عقیق، کد خبر: 9247) سیدمحمدحسن جزایری بقعه واقع در اهواز را قبر علی بن مهزیار می داند. (جزایری: 26) محمدرضا حیدریان نیز چنین دیدگاهی دارد. (حیدریان: 41)

البته دیدگاه رایج و مشهور در میان مردم خوزستان نیز از دیرباز همین بوده است که با تلفیقی از زندگی علی بن مهزیار معروف، چنین معرفی شده که صاحب بقعه علی بن مهزیار اهوازی، از زمان امام رضا(ع) با امامان در ارتباط بوده و دوران غیبت کبری را نیز درک نموده و به حضور امام زمان رسیده است که چنین چیزی با شواهد صریح تاریخی و محاسبه عمر طبیعی یک انسان، منافات دارد. بنابراین تفکیک میان دو شخصیت مزبور لازم به نظر می رسد.

اما در مقابل برخی معتقد به دفن علی بن مهزیار در جاجرم هستند. در مقاله «معرفی بناهای مذهبی و تاریخی شهرستان جاجرم» مقبره موجود در آن شهرستان متعلق به علی بن مهزیار معرفی شده است. این مقبره در دو کیلومتری شرق جاجرم و در میان قبرستان شهر است. (زعفرانلو و سروش، ص70) با توجه به تصریحات تاریخی مبنی بر حضور و زندگی علی بن مهزیار در شهر اهواز، چنین مدعایی با واقعیت منطبق به نظر نمی آید. کلنل بیت، که گویا از آخرین کسانی است که کاشی های مفقود شده در این بنا را دیده است، در توصیف آنها چنین آورده: «... در این بنا نوشته ای که روی آن نام این شخص ذکر شده باشد وجود نداشت. ... به طور کلی بر روی این کاشی ها نتوانستیم تاریخی پیدا کنیم.» (زعفرانلو و سروش، ص71) با توجه به چنین توصیفاتی روشن است که نمی توان بر این ادعا که مقبره موجود در جاجرم به علی بن مهزیار منتسب باشد، اصرار داشت. نکته این است که در مقاله مذکور ادعا شده که علی بن مهزیار از سوی امام رضا(ع) و امام جواد(ع) در نواحی جاجرم وکالت داشته است! (همان، ص70) فارغ از اینکه وکالت علی بن مهزیار از سوی امام رضا(ع) در هیچ منبع معتبری مورد اشاره نیست و تنها به وکالت او از سوی دو امام بعدی تأکید شده است، باید توجه داشت که استناد نگارندگان به یک منبع متأخر است که در موضوعات تاریخی نمی تواند مورد استناد باشد. این منبع سفرنامه صنیع الدوله اعتماد السلطنه (متوفی 1275ش) یا همان مطلع الشمس است که در عهد ناصری و در اواخر دوره قاجاریه نگاشته شده است. ضمنا حضور علی بن مهزیار در اهواز و ماجرای معروف زلزله خیز بودن اهواز و دستورالعمل امام جواد(ع) به علی بن مهزیار جهت رفع زلزله (ابن بابویه، من لایحضره الفقیه: ج2، ص261 / قمی، سفینه البحار، ج6، ص437) و دیگر روایات مؤید این مسئله، نسبت به سکونت وی در اهواز شکی باقی نمی گذارد.

رضا احمدی بجنوردی، محقق تاریخ جاجرم نیز معتقد به تعلق مقبره جاجرم به علی بن مهزیار و مقبره اهواز به علی بن ابراهیم بن مهزیار است، اما هیچ سندی برای مدعای خود ارائه نمی دهد. تنها نکته قابل توجهی که وی ذکر نموده این است که اهالی جاجرم چندین سال قبل جهت تعمیر بنای آرامگاه «خواجه مهزیار» (!)، قبر را نبش کرده و جنازه وی را سالم یافته اند و نیز سنگ قبری یافته اند که نوشته شده «هذا مرقد ماهزیار» و قسمتی از سنگ هم خوانده نمی شود. (زعفرانلو و سروش، ص72) مشخص است که چنین نوشته ای اگر هم وجود داشته، دلیلی بر تعلق مقبره به علی بن مهزیار، فقیه و نویسنده معروف قرن سوم و سفیر و وکیل امام جواد(ع) و امام هادی(ع) نمی باشد. شاید تنها نتیجه ای که از این گزارش عامیه می توان گرفت، تعلق مقبره به یکی از افراد خاندان مهزیار باشد.

نکته این است که در منابع تاریخی اختلافی درباره محل دفن علی بن مهزیار وجود ندارد و تنها شهر اهواز را به عنوان محل دفن وی معرفی کرده اند. در هیچ منبعی نیز از سفر علی بن مهزیار به خراسان و جاجرم سخنی به میان نیامده است. وجود مسجدی که به مسجد علی بن موسی الرضا(ع) شهرت داشته در اهواز مسلم است. یاقوت این مسجد را محل نماز امام رضا(ع) هنگام رسیدنشان به اهواز می داند. همچنین این مسجد کنار رودخانه و روبروی یک سد یا پل بند قرار داشته است. (مخلصی: 166) نور الدین امام شوشتری این احتمال را که پیکر علی بن مهزیار بنا به وصیت وی در این مکان دفن شده باشد مد نظر داشته است. (همان) همانطور که می دانیم مکان کنونی بقعه مطهر علی بن مهزیار در شهرستان اهواز، در منطقه ای موسوم به اهواز قدیم یا کوی عامری و جنب پل سیاه که از قدیمی ترین پل های اهواز است در فاصله حدود 200 متری ساحل رودخانه کارون واقع شده است.

علی بن مهزیار از زمان امام رضا(ع) پیوسته در رکاب خاندان رسالت بود و دوران امام جواد(ع)، امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع) را نیز درک نمود. از منابع حدیثی چنین بر می آید که وی در زمان امام حسن عسکری(ع) و پیش از آغاز دوران غیبت صغرای امام زمان(عج) از دنیا رفته است. چنانچه ابراهیم بن مهزیار، طی نامه ای از امام حسن عسکری(ع) درباره وصیت علی بن مهزیار و چگونگی عمل به آن پرسش نموده است. (ابن بابویه، من لایحضره الفقیه: 3/335) البته احتمالاتی هم وجود دارد که علی بن مهزیار پیش از شهادت امام هادی(ع) از دنیا رفته باشد. (صفاخواه: 1/68) چنانکه زمان وفات وی را برخی سال 224ق ذکر کرده اند. (بحرانی، مقدمه: 1/15) بنابراین علی بن مهزیار نمی توانسته در دوران غیبت کبری زنده باشد و آن کسی که طبق برخی نقل ها پس از بیست سفر حج به زیارت امام زمان(عج) نائل شده است، نمی تواند علی بن مهزیار معروف باشد، بلکه چنانکه بعد از این خواهد آمد، آن شخص علی بن ابراهیم بن مهزیار است (طوسی، الغیبه: 263) که در زمان خود به ابن مهزیار یا ابن مازیار معروف بوده است. (همان: 514) اصولا علی بن مهزیار در دوره غیبت به یقین در قید حیات نبوده است چرا که عمر وی کفاف مصاحبت با امام رضا(ع) و زنده ماندن وی تا زمان غیبت را نمی داده است. اگر علی بن مهزیار در جوانی، به عنوان مثال در 30 سالگی به حضور امام رضا(ع) رسیده باشد – که باید در حدود سال 200ق باشد – در زمان غیبت کبری که آغاز آن حدود سال 330ق است، باید حداقل 160 سال داشته باشد در حالی که هیچ اشاره ای به پیر بودن وی در روایات مربوطه نشده است و اصولا چنین احتمال بعیدی قابل اعتنا نیست. اما ماجرای پاسخ امام حسن عسکری(ع) به نامه ابراهیم بن مهزیار در خصوص نحوه اجرای وصیت علی بن مهزیار نشان از رحلت وی در زمان امام عسکری دارد.

 

ملاقات ابن مهزیار با امام زمان(عج)

در منابع مختلف از شخصی به نام علی بن مهزیار نام برده شده که به زیارت امام زمان(عج) در زمان غیبت نائل شده است. با توجه به ادله متقن درباره فوت علی بن مهزیار پیش از شهادت امام حسن عسکری(ع) که پیش از این بیان شد، این شخص نمی تواند علی بن مهزیار باشد. اما در برخی روایات از علی بن ابراهیم بن مهزیار در ضمن داستان دیدار امام زمان(عج) نام برده شده که منطقی به نظر می رسد. از آنجا که حذف نام پدر و انتساب شخص به جد و پدربزرگ از رسوم آن روزگار بوده، به نظر می رسد که در ثبت نام وی تصحیفی رخ داده و به جای «علی بن ابراهیم بن مهزیار» در برخی نسخ «علی بن مهزیار» ثبت شده باشد. چنانچه در یکی از روایات نقل ماجرای زیارت امام زمان(عج) توسط علی بن ابراهیم بن مهزیار، فرستاده امام وی را ابن مهزیار لقب می دهد (طبری آملی صغیر: 540) و این نشان از آن دارد که «علی بن ابراهیم بن مهزیار» در آن زمان به «ابن مهزیار» شهرت داشته است و در نتیجه خواندن وی با عنوان «علی بن مهزیار» عادی بوده است. در ادامه داستان، خود امام زمان(عج) نیز وی را «ابن مهزیار» می خواند (همان: 542) و این لقب در دیگر نقل ها نیز برای وی ثبت شده است. (طوسی، الغبیه: 514)

ابوجعفر محمد بن حسن بن علی بن ابراهیم بون مهزیار این واقعه را از زبان جدش علی بن ابراهیم بن مهزیار به تفصیل نقل نموده که در کتاب «کمال الدین» مضبوط است. این از جمله روایاتی است که به صراحت نام فرد مورد نظر را «علی بن ابراهیم بن مهزیار» ثبت کرده است (ابن بابویه، کمال الدین: 2/208) که با توجه به موقعیت نسلی وی، همزمانی حیات او با دوران غیبت کبری، معقول می باشد. روایت چنین آغاز می گردد که: «از پدرم شنیدم که مى‏گفت: از جدّم علیّ بن ابراهیم مهزیار شنیدم که مى‏گفت: در بسترم خوابیده بودم و در خواب دیدم که گوینده‏اى به من مى‏گوید: به حجّ برو که صاحب الزّمان را خواهى دید. علىّ بن ابراهیم گوید: من خوشحال و خندان از خواب بیدار شدم و در نماز بودم تا آنکه سپیده صبح دمید و از نماز فارغ شدم و از خانه در جستجوى کاروان حاجیان بیرون آمدم و گروهى را دیدم که مى‏خواهند به حجّ بروند و به نزد اوّلین آنها شتافتم و چنین بود تا آنکه بیرون رفتند ...» (همان: 2/208) علی بن ابراهیم در ادامه و پس از نقل جزئیاتی، ملاقات خود را با حضرت چنین توصیف می نماید: «بر آن حضرت صلوات اللَّه علیه درآمدم و او بر بساطى که بر آن پوست گوسفند سرخى گسترده شده بود نشسته بود و بر بالشى پوستین تکیه کرده بود، بر او سلام کردم و مرا پاسخ داد، در او نگریستم و رویش مانند پاره ماه بود، نه مدهوش و بطی‏ء العمل و نه سریع العمل بود و قامتش‏ معتدل بود نه بلند و نه کوتاه، پیشانیش صاف و ابروانش پیوسته و چشمانش درشت و بینى‏اش کشیده و گونه‏هایش هموار، و خالى بر گونه راستش بود. چون چشمم بدو افتاد در نعت و وصف او حیران شدم....» (همان: 2/213)

داستان فوق با واسطه دیگری از علی بن ابراهیم نقل شده که در دلائل الإمامه ثبت شده است. (طبری آملی صغیر: 540) در این روایت هنگامی که واسطه امام از علی بن ابراهیم می پرسد که (در مدینه) چه می خواهی؟ وی پاسخ می دهد «الإمام المحجوب عن العالم». اما واسطه در پاسخ به وی می گوید: «ما هو محجوب عنکم و لکن حجبه سوء أعمالکم». (همان: 540و541)

شیخ طوسی نیز آن کسی را که به حضور امام زمان(عج) رسیده، «علی بن ابراهیم بن مهزیار اهوازی» معرفی می نماید. (طوسی، الغیبه: 263) در این روایت خود علی بن ابراهیم ماجرا را شرح می دهد که بیست بار برای دیدار امام زمان(عج) به سفر حج رفته است تا اینکه شبی ندایی به وی بشارت دیدار می دهد. وی در مدینه به دنبال خاندان امام حسن عسکری(ع) می گردد و هیچ رد و نشانه ای از آنها نمی یابد. سپس به مکه رفته و در آنجا شخصی وی را به سوی امام زمان(عج) رهنمون می گردد. در این روایت آن واسطه وی را «علی بن ابراهیم بن مازیار» می نامد. (همان: 264) همین روایت را قطب الدین راوندی نیز ثبت کرده است. (قطب الدین راوندی، الخرائج و الجرائح: 2/785) هرچند راوندی در همان کتاب یک روایت را نیز به همین منوال نقل کرده که شخصیت اصلی آن ابراهیم بن مهزیار (همان: 3/1099) می باشد که نمی تواند صحیح باشند، چرا که عمر او به غیبت کبری نمی رسد و قرینه ای نیز در تأیید این مسئله یافت نشد، بنابراین باید منظور علی بن ابراهیم بن مهزیار باشد.

نمونه دیگر مختصر البصائر است که آن نیز به نام علی بن ابراهیم در دیدار با امام زمان(عج) اشاره نموده است. (حلی: 429) بحار الأنوار نیز به نقل از شیخ طوسی داستان را با محوریت علی بن ابراهیم بن مهزیار روایت می نماید. در صدر روایت نام او «علی بن ابراهیم بن مهزیار» آمده اما در متن آن و در ضمن گفتگوهای صورت گرفته میان فرستاده امام با علی بن ابراهیم و نیز میان امام زمان(عج) و او، نام وی «علی بن ابراهیم المازیار» و «ابن المازیار» ثبت شده که به نظر محقق کتاب، نشان از اصل نام مهزیار که مازیار بوده است دارد. (مجلسی: 52/9-12) مترجم جلد 51 بحارالانوار در این خصوص تحلیلی دارد که خلاصه آن بدین شرح است:

روایات تشرف ابن مهزیار به حضور امام زمان(عج) مضمون آن نزدیک به هم است، از سه تن بنام «ابن مهزیار» نقل شده است: نخست از على بن ابراهیم مهزیار، دوم از ابراهیم بن مهزیار، و سوم از على بن مهزیار. علامه نورى در نجم الثاقب باب هفتم؛ می گوید: «بنظر حقیر اشتباهى در اسم شده و حکایت على را گاهى نسبت به او می دهند و گاهى به ابراهیم و دو واقعه نقل می کنند، و ظاهرا یک واقعه باشد و اللَّه العالم!» و باید دانست که علی بن مهزیار غیر از على بن ابراهیم مهزیار است که بعد از بیست حج که براى تشرف بحضور امام زمان نمود؛ سرانجام به ملاقات حضرت شرفیاب شد. چنان که در 13 بحار- الانوار خبر آن آمده است، ولى آن خبر بعدا مفصلتر از کتاب کمال الدین از ابو اسحاق ابراهیم ابن مهزیار نقل شده است! در «قاموس الرجال» جلد اول میگوید: «خبر ابراهیم بن مهزیار «شاذ» است مانند على بن مهزیار. زیرا مشتمل است بر وجود برادرى به نام موسى براى امام زمان که با وى در غیبت بسر می برد؛ و این بر خلاف اجماع علماى امامیه است». به نظر ما ناقلان این سه واقعه یک نفر بوده، و او «على بن ابراهیم بن مهزیار»، برادرزاده على بن مهزیار معروف است. (دوانی: 779)

شیخ عباس قمی محدث نامدار شیعه نیز آن ابن مهزیاری را که امام زمان(عج) را ملاقات نموده، فرزند ابراهیم بن مهزیار می داند و این نظر را بعد از بررسی روایت بحارالانوار بیان می دارد. (قمی، الکنی و الالقاب، ج1، ص433) این همه تصریح بر نام علی بن ابراهیم در منابع مختلف، هیچ شکی را درباره هویت آن شخصی که امام زمان(عج) را زیارت نموده باقی نمی گذارد. البته در افکار عمومی آنچه رایج شده، دیدار «علی بن مهزیار» با امام زمان(عج) است نه «علی بن ابراهیم». حتی در داستان مشهوری به نام «بعد از نوزده» نوشته نویسنده پر کار کودک و نوجوان، سیدمهدی شجاعی، شخصیت اصلی داستان دیدار با امام زمان(عج) باز هم علی بن مهزیار معرفی شده است. بنابراین تعجبی نیست که اذهان عمومی این مسئله را به صورت یک پیشفرض پذیرفته و آن را صحیح بپندارند. در فضای مجازی و پایگاه های اینترنتی که در دنیای امروز یکی از پرمخاطب ترین رسانه های محسوب می گردند، به کرات این داستان تکرار شده است. به عنوان نمونه در پایگاه های اینترنتی «تطهیرا»[8]، «حوزه»[9]، «منتظران»[10]، «پرسشکده»[11]، و بسیاری از وبلاگها و فضاهای اینترنتی دیگر نام شخص دیدار کننده با امام زمان(عج) «علی بن مهزیار» درج شده، اما در مقابل، تعداد قابل توجهی از سایتها و پایگاه های اینترنتی نیز میان این دو شخصیت تفکیک قائل شده و به استناد منابع روایی، نام او را «علی بن ابراهیم بن مهزیار» ثبت نموده اند.

 

 

نتیجه گیری

بررسی منابع روایی و تاریخی نشان می دهد که حداقل ده شخصیت برجسته در خاندان مهزیار وجود داشته که یا به دلیل ارتباط با امامان شیعه و نقل احادیث آنها و یا به دلیل تصدی مسئولیت های اجرایی و نمایندگی مسائل مالی و صدقات از سوی ائمه، مورد مراجعه مردم و شناخته شده بوده اند. در میان افراد برجسته این خاندان، علی بن مهزیار، ابراهیم بن مهزیار و محمد بن ابراهیم بن مهزیار از جمله وکلا و نمایندگان ائمه بوده اند. در کل خدمات خاندان مهزیار را می توان در چهارچوب فعالیت های علمی علی بن مهزیار و پس از او برادرش ابراهیم بررسی نمود. عمده فعالیت های بعدی و تألیفات افراد دیگر این خاندان، در حقیقت ادامه راه علی بن مهزیار و نیز ابراهیم بن مهزیار بوده که ابراهیم نیز میراث دار دانش و تلاش برادرش بوده است. وثاقت و اعتبار علی بن مهزیار را نیز باید در قالب رفتار معتدل و متوازن وی و دوری او از هرگونه افراط و غلو تفسیر نمود که موجب شده تا مورد تضعیف رجالیون واقع نگردد و همین مسئله از انزوای روایات و کتب وی جلوگیری نمود. البته اینکه کتابهای علی بن مهزیار در حال حاضر موجود نیست دلیل انزوای روایات وی نیست، چرا که منابع متعدد حدیثی از روایات و کتابهای وی بهره برده اند و این یک فرایند طبیعی بوده که طی قرن های بعدی و با تألیف موسوعه های حدیثی جامع شیعه، تک نگاری های موضوعی اصحاب و یاران اهل بیت(ع) مورد استنساخ و تکثیر واقع نمی شد و کتاب های جدید مورد مراجعه قرار می گرفت که البته حاوی همان روایات قبلی اما با دسته بندی جدید بودند.

محل سکونت خاندان مهزیار به احتمال زیاد همان شهر اهواز و منطقه خوزستان بوده است که گه گاهی به عراق و محل حضور امامان رفت و آمدهایی داشتند، از جمله سفر علی بن مهزیار و ابراهیم به سامرا و سفر محمد بن ابراهیم به بغداد که به آنها اشاره شد. محل دفن علی بن مهزیار نیز می بایست همان بقعه معروف در شهرستان اهواز در مرکز خوزستان باشد که در منابع متعدد نیز بدان تصریح شده است و بقعه موجود در جاجرم خراسان را شاید بتوان متعلق به کسی از خاندان مهزیار یا فرد بزرگی با تشابه اسمی دانست. در حقیقت ماهزیار همان معرب مازیار است که نامی رایج و آشنا در آن دوره است. اما جاجرم نمی تواند محل دفن علی بن مهزیار باشد چرا که هیچ منبع معتبری به سفر وی به جاجرم و خصوصا سکونت و مرگ وی در آن مکان اشاره نکرده است و در عوض منابع متعددی به سکونت وی در اهواز و وکالت وی از سوی اهل بیت در آن شهر اشاره دارند.

درباره شخصیت اصلی «ابن مهزیار» یعنی همان کسی که با امام زمان(عج) در دوران غیبت دیدار داشته و پس از بیست سفر حج به حضور آن امام غایب رسیده است، منابع حدیثی تأکید دارند که وی علی بن ابراهیم بن مهزیار بوده است و اصولا علی بن مهزیار در آن زمان به تصریح منابع در قید حیات نبوده است.

به هر روی، خاندان مهزیار نقش بی بدیلی در عرصه علمی و فقهی فرهنگ شیعه و اسلام ایفا نموده و سهم بزرگی در توسعه این فرهنگ غنی و ماندگار را به خود اختصاص دادند که در این نوشتار تنها به بررسی سطحی آن پرداخته شد و جا دارد تا به صورت موضوعی و دقیق، عمق تأثیر فعالیت این خاندان در توسعه فرهنگ اسلامی در تحقیقات دیگر مورد سنجش و تحقیق واقع گردد.

 

 

 

منابع:

ابن بابویه، علی بن حسین، الإمامة و التبصرة من الحیرة، قم، مدرسة الإمام المهدى عجّل الله تعالى فرجه الشریف‏، 1404ق، چاپ اول.

ابن بابویه، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، ترجمه: غفاری، علی اکبر؛ غفاری، محمدجواد؛ بلاغی، صدر، تهران: نشر صدوق، 1367ش، چاپ اول.

ـــــــــــــ ، کمال الدین و تمام النعمه، ترجمه: پهلوان، منصور، قم: دارالحدیث، 1380ش، چاپ اول.

ـــــــــــــ ، الأمالی للصدوق، تهران: نشر کتابچی، 1376ش، چاپ ششم.

ابن حمزه طوسی، محمد بن علی، الثاقب فی المناقب، تحقیق: علوان، نبیل رضا، قم: نشر انصاریان، 1419ق، چاپ سوم.

ابن شعبه حرّانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرّسول صلی الله علیه و آله، تصحیح: غفاری، علی اکبر، قم: جامعه مدرسین، 1404ق، چاپ دوم.

ابن شهر آشوب مازندرانی، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب علیهم السلام، قم: نشر علامه، 1379ق، چاپ اول.

ابن طاووس، علی بن موسی، التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن‏، قم: مؤسسة صاحب الأمر(عجل الله تعالى فرجه الشریف)، 1416ق، چاپ اول.

ـــــــــــــــــــــ ، الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف‏، محقق: عاشور، علی، قم: نشر خیام، 1400ق، چاپ اول.

ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، تصحیح: امینی، عبدالحسین، نجف: دارالمرتضویة، 1356ش، چاپ اول.

امین، محسن، اعیان الشیعة، تحقیق: امین، حسن، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، 

بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، قم: مؤسسه بعثه، 1374ش، چاپ اول.

برقى، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، محقق: محدث، جلال الدین‏، قم، دار الکتب الإسلامیة، 1371ق، چاپ دوم.

جعفریان، رسول. تاریخ سیاسی اسلام(1) سیره رسول خدا(ص). قم: دلیل ما، 1386ش.

حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، تصحیح: ربانی شیرازی، عبدالرحیم، بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی تا.

حلی، حسن بن سلیمان، مختصر البصائر، محقق: مظفر، مشتاق، قم: مؤسسة النشر الإسلامی‏، 1421ق، چاپ اول.

خصیبی، حسین بن حمدان، الهدایة الکبری، بیروت: البلاغ، 1419ق.

دوانی، علی، مهدى موعود( ترجمه جلد 51 بحار الأنوار)، تهران: انتشارات اسلامیه، 1378ش، چاپ28.

رحمتی، محمدکاظم، «غیبت صغری و نخستین بحران های امامیه»، فصل نامه تاریخ اسلام، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، بهار 1385، ش25.

صفار، محمد بن حسن،  بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد صلّى الله علیهم‏، محقق: کوچه باغى، محسن بن عباسعلى‏، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی‏، 1404ق، چاپ دوم.

صفاخواه، محمدحسین، گلچین صدوق، تهران: انتشارات فیض کاشانی، 1376ش، چاپ اول.

طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الورى بأعلام الهدى‏، تهران: انتشارات اسلامیه، 1390ق، چاپ سوم.

طبری آملی صغیر، محمد بن جریر بن رستم، دلائل الإمامة، قم: نشر بعثت، 1413ق، چاپ اول.

طوسی، محمد بن الحسن، الإستبصار فی ما اختلف من الأخبار، تحقیق: خرسان، حسن الموسوی، تهران: دارالکتب الإسلامیة، 1390ق، چاپ اول.

ــــــــــــ ، تهذیب الأحکام، تحقیق: خرسان، حسن الموسوی، تهران: دارالکتب الإسلامیة، 1407ق، چاپ چهارم.

ــــــــــــــ ، رجال الطوسی، تحقیق: قیومی اصفهانی، جواد، قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجامعة المدرسین بقم المقدسه‏، 1373ش، چاپ سوم.

ـــــــــــــ ، الغیبة، تحقیق: تهرانی، عبادالله؛ ناصح، علی احمد، قم: دارالمعارف الإسلامیة، 1411ق، چاپ اول.

ــــــــــــــ ، فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنّفین و أصحاب الأصول‏، قم: مکتبة المحقق الطباطبائی‏، 1420ق، چاپ اول.

القمی، الشیخ عباس، سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار مع تطبیق النصوص الواردة فیها علی بحار الأنوار، قم، نشر اسوه، 1413ق.

القمی، الشیخ عباس، الکنی و الألقاب، تهران، مکتبة الصدر، بی تا.

قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، محقق: موسوى جزائرى، طیّب‏، قم، دارالکتاب، 1404ق، چاپ سوم.

قطب الدین راوندی، سعید بن هبة الله، قصص الأنبیاء علیهم السلام، تحقیق: عرفانیان یزدی، غلامرضا، مشهد: مرکز پژوهش های اسلامی، 1409ق، چاپ اول.

ـــــــــــــــ ، الخرائج و الجرائح، قم: مؤسسه امام مهدى عجل الله تعالى فرجه الشریف‏، 1409ق: چاپ اول.

کشی، محمد بن عمر، رجال الکشی، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام‏، 1363ش، چاپ اول.

کلینی، محمد بن یعقوب، أصول الکافی، ترجمه: مصطفوی، سیدجواد، تهران، کتابفروشی علمیه اسلامیه، 1369ش، چاپ اول.

کوفی اهوازی، حسین بن سعید، المؤمن، قم، مؤسسة الامام المهدی(عج)، 1404ق.

المازندرانی، محمد بن اسماعیل، منتهی المقال فی أحوال الرّجال، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، 1416ق.

مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1403ق، چاپ دوم.

مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیة للإمام علی بن ابی طالب، قم: انصاریان، 1426ق، چاپ سوم.

مصاحب، غلامحسین، دانشنامه فارسی، تهران: نشر امیرکبیر، 1381ش، چاپ سوم.

مفید، محمد بن محمد، الإختصاص، قم: الموتمر العالمى لالفیة الشیخ المفید، 1413ق، چاپ اول.

ــــــــــــــ ، المزار، محقق: ابطحی، محمدباقر، قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، 1413ق، چاپ اول.

ــــــــــــــ ، الإرشاد، قم: کنگره شیخ مفید، 1413ق، چاپ اول.

النجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، تحقیق: شبیری زنجانی، موسی، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۶۵ش.

النعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، تصحیح: غفاری، علی اکبر، تهران: نشر صدوق، 1397ق، چاپ اول.

مقالات:

جزایری، سیدمحمدحسن، «علی بن مهزیار اهوازی»، فصلنامه دانشوران، تیر 1343، ش3.

حیدریان، محمدرضا، «ستارگان: علی بن مهزیار اهوازی»، فصلنامه فرهنگ کوثر، مهر 1377، ش19.

مخلصی، محمدعلی، «توضیحی بر مقاله مسجد جامع جاجرم»، فصلنامه اثر، زمستان 1369، ش18و19.

پایگاه های اینترنتی:

پایگاه اطلاع رسانی عقیق، به نشانی: www.aghigh.ir

 

---

[2] - دانش آموخته کارشناسی ارشد تاریخ خلیج فارس، دانشگاه شهید چمران اهواز [e-mail]

[3]- دانش آموخته کارشناسی ارشد تاریخ اسلام دانشگاه شهیدچمران اهواز [e-mail] (نویسنده مسئول)

[4]- دورق شهری در جنوب غربی خوزستان است که در هشت کیلومتری شهر شادگان فعلی واقع بوده و پس از تأسیس شادگان به تدریج ویران گردید. (مصاحب: 1554)

[5]- محمد بن على بن مهزیار اهوازى خداوند بهمین زودى دل او را اصلاح می فرماید و تردید او را زایل میکند.

[6]- قَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ ع لِرَسُولِ اللَّهِ ص یَا أَبَتَاهْ مَا جَزَاءُ مَنْ زَارَکَ فَقَالَ ص یَا بُنَیَّ مَنْ زَارَنِی حَیّاً أَوْ مَیِّتاً أَوْ زَارَ أَبَاکَ أَوْ زَارَ أَخَاکَ أَوْ زَارَکَ کَانَ حَقّاً عَلَیَّ أَنْ أَزُورَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَأُخَلِّصَهُ مِنْ ذُنُوبِه‏.

[7]- صقالبه یا افراد صقلابی همان قوم اسلاو هستند که منتسب به کشورهای اروپای شرقی می باشند.

[8]-'نک:'www.tathira.com/Detail-vizhe.aspx?code=208&

[9]-'نک:'www.hawzah.net/fa/Magazine/View/4382/4395/30157

[10]-'نک:'www.montazeran.ir/entezar-room/tasharofat/25-2008-09-27-13-17-06.html

[11]-'نک:' www.porseshkadeh.com/Question/29649/