معرفی کتاب: دولت حمدانیان نوشته فیصل سامر

پادشاهی حمدانی در عراق و سوریه

تاریخ یک سلسله شیعه عرب تبار

 

قرن چهارم هجری، دوره آشفتگی قلمرو اسلامی و حضور حکومت های متعدد در گوشه و کنار قلمرو وسیع اسلامی بود. خلافت عباسی روزهای ضعف خود را سپری می کرد و قدرت اصلی در دست موالی و غلامان و تازه مسلمانان غیرعرب بود که به مناطق دیگر مهاجرت کرده بودند.

در این دوران آشفتگی، حکومت حمدانیان با ویژگی های خاص خود سربرآورد.

اگر می خواهید از تاریخ سلسله ای که دو پایتخت و دو حاکم داشت باخبر شوید...

اگر می خواهید از سرگذشت کسانی که جلوی هجوم بی رحمانه سپاه روم به مناطق مسلمان نشین را گرفتند آگاه شوید...

اگر تنها به تاریخ سلحشوری و ادب و فرهنگ توأمان علاقه دارید ...

کتاب فیصل سامر را از دست ندهید...

 

مطالعه کتاب فیصل سامر در دی ماه امسال (۹۴) تمام شد. کتاب جامع و کاملی درباره تاریخ حمدانیان بود و در مقایسه با کتابهای دیگر در این رابطه، به نظر کاملتر و رساتر آمد. این کتاب ابتدا به ظهور حمدانیان در موصل پرداخته و نسب و سابقه این قبیله را بیان نموده. سپس تحرکات اولیه آنان را که منجر به حضور سیاسی آنان گردید، بیان می نماید. سپس به اقلیم جزیره یعنی منطقه شمالی عراق و میان دجله و فرات و اطراف آنها می پردازد و به اقوام ساکن از قبیل کردان و آرامیان اشاره می کند.

حمدانیان دارای دو حاکمیت جداگانه در موصل یعنی منطقه شرقی جزیره و حلب یعنی سوریه شمالی بودند که ابتدا حاکمیت موصل شکل گرفت. اما حاکمیت حلب دیرپاتر بود. در این کتاب ابتدا به حکام موصل پرداخته شده و شخصیت هایی مانند ناصرالدوله را بررسی نموده و ارتباط او را با آل بویه به تصویر می کشد.

در بخش دوم کتاب اطلاعات ذی قیمتی در خصوص سلسله حمدانی حلب ارائه شده که بخش عمده آن حول محور شخصیت پرنفوذ و ماندگار سیف الدوله حمدانی است. سپس به ارتباط او با حکومتهای اطراف و از همه مهمتر روم شرقی یا همان بیزانس می پردازد و جنگ های پردامنه سیف الدوله با روم را در چهار دوره زمانی دسته بندی و مرور می نماید.

در هر دو بخش کتاب، پس از بیان تاریخ سیاسی حمدانیان موصل و سپس حلب، به تمدن و فرهنگ این دو حکومت پرداخته می شود که البته عمق فرهنگی حاکمیت حلب به هیچ روی قابل قیاس با موصل نیست. چرا که سیف الدوله به دانشمندان و ادیبان بسیار بها داد و حلب در دوره او مأمن علما و شعرا گردید اما چنین چیزی درباره ناصرالدوله و جانشینان او صدق نمی کند.

نکته ها:

امارت حمدانیان در موصل در ۲۹۳ق برپا شد و در سال ۳۹۲ق در حلب برافتادند. 

حاکمیت حمدانیان در موصل در حقیقت تشکیل یافته از یک سلسله نبردها و اختلافات داخلی است که نهایتا در ۳۶۹ق منجر به سقوط آنها شد. اما در حلب حضور سیف الدوله که یک شخصیت ادب دوست و ادب پرور بود، علاوه بر نبردها و لشکرکشی ها، جنبه فرهنگی خاصی به تاریخ حمدانیان بخشید.

شخصیت سیف الدوله که برادر ناصرالدوله است، در اروپا و غرب بسیار مشهور است و به شکل یک اسطوره مقاوم در برابر سپاه روم جلوه می کند که حتی برای دشمنان خود، دارای احترام است. این حاکم مسلمان، با از جان گذشتگی عجیبی تمام جوانی خود را در میدان های نبرد با روم سپری کرد و تلاش نمود تا دست رومیان را که در تدارک آغاز نبردهای صلیبی که یک قرن بعد پا گرفت بودند، از سرزمین های اسلامی کوتاه نماید.

حمدانیان شیعه بودند و هرچند کوتاه مدت، توانستند در منطقه سنی نشین جزیره و شام، زمینه گسترش معارف شیعی را فراهم نمایند. در حقیقت قرن چهارم و پنجم، دوره حضور حکومت های شیعه در سراسر جهان اسلام بود. در ایران و عراق آل بویه، در جزیره و شام حمدانیان، در شمال افریقا و مصر و حجاز و هند و سوریه جنوبی خلافت فاطمیان، و تمام این گروه ها هرچند با یکدیگر سازگاری نداشتند، در تدارک گسترش و تثبیت فرهنگ شیعی بودند. مطمئنا اگر قساوت و بی رحمی حکام سنی مذهب قرون بعدی نسبت به شیعیان نبود، امروزه در مناطق یاد شده شاهد حضور فراوان شیعیان می بودیم. اما شمشیر صلاح الدین ایوبی و سلجوقیان جایی برای سخن و کلام نگذاشت.

یک نکته جالب در تاریخ حمدانیان، ظهور یک حکومت عرب در میانه دورانی است که تنها حکومت های غیرعرب مجال بروز و ظهور دارند. بعد از افول سلطه عباسیان و ضعف خلافت در بغداد، در سراسر منطقه آسیایی اسلام، حکومت های غیرعرب طی قرنهای سوم به بعد پدیدار شدند و عرب ها جایگاه چندانی در معادلات سیاسی نداشتند.

حمدانیان خصوصا حکومت حلب هرچند که بارقه ای در عرصه فرهنگ و تمدن اسلامی بودند، اما به دلیل نیاز مالی شدید جهت لشکرکشی های خود به تحمیل مالیات سنگین بر مردم جزیره و شام دست یازیدند و موجب خسارات فراوان در آن مناطق شدند. شاید حکومت حلب برای تأمین امنیت مردم در نبرد با روم مجبور به دریافت مالیات سنگین بود، اما این توجیه برای حکومت موصل که تنها با مناطق مسلمان نشین در جنگ بود قابل قبول نیست.

اشاره: کتاب فیصل سامر از هر جهت کتابی است خواندنی و جالب و خواننده را از مراجعه به بسیاری از منابع دیگر بی نیاز می سازد. تنها نقیصه این کتاب، ترجمه نه چندان قابل قبول آن است که گویا بسیار متأثر از متن عربی است. ترکیب برخی جملات در حقیقت ترجمه گرته برداری شده از جمله اصلی است که در قالب ادبیات فارسی بی قواره شده است. مترجم می بایست در تدوین متن فارسی، جملات را طوری تغییر می داد که از ادب فارسی فاصله نداشته باشد و تنها به ترجمه کلمه به کلمه اکتفا نمی نمود. به هر حال این اشکالات در متن کتاب بسیار اندک است و آسیبی به آن وارد نمی آورد.

**********************

**********************

**********************

مشخصات کتاب:

دولت حمدانیان

تألیف: فیصل سامر

ترجمه: علیرضا ذکاوتی قراگزلو

ناشر: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

چاپ اول، پاییز ۱۳۸۰