معرفی کتاب: دولت ممالیک نوشته عصام محمد شبارو
کتاب دولت ممالیک و نقش سیاسی و تمدنی آنان در تاریخ اسلام
نوشته عصام محمد شبارو
ترجمه دکتر شهلا بختیاری
ابتکار نویسنده در معرفی حکومت های موازی مملوکان از قبیل مغول و عثمانی و ارائه تاریخچه آنها، هرچند مرسوم نیست، اما بسیار لازم و مفید است. سلطنت ممالیک همزمان با یکی از آشفته ترین دوران های تاریخ حیات مسلمین و حاوی خطرهای متعددی از قبیل حمله مغول، صلیبیان، تیمورلنگ و سرانجام عثمانیان است. هرچند ممالیک از انسجام نسبی برای حکومت داری برخوردار بودند، اما نمی توان آنها را یک خاندان حکومتگر نامید چرا که آنان بردگانی بودند که هر از چند گاهی، گروهی از آنها به قدرت می رسید و گروه قبلی را کنار می زد. ممالیک نخست را ممالیک بحری و ممالیک دوم را ممالیک برجی نامیده اند.
اگر مایلید که خیلی خلاصه و با خواندن چند ده صفحه از کلیات تاریخ ممالیک آگاه شوید ...
اگر حوصله جزئیات خسته کننده و طولانی را ندارید ...
اگر می خواهید بدانید چه کسانی جلوی پیشروی مغول را در جهان اسلام گرفتند و آغازگر شکست های آنها بودند ...
اگر می خواهید پیروز واقعی جنگ های صلیبی را بشناسید ...
اگر از داستان بردگانی که پادشاهی یافتند و تداوم بخش تمدن اسلامی در مصر و شام گشتند لذت می برید ...
کتاب فوق را به شما پیشنهاد می کنم.
مطالعه کتاب دولت ممالیک را در آذر ۱۳۹۴ پس از بازگشت از سفر کربلا به پایان رساندم. اولین مشخصه کتاب دیدگاه نویسنده آن است که بسیاری از موضوعات و رخدادها را از نگاه یک عرب سنی مذهب نگریسته. از این لحاظ خواننده باید دقت کند که به عنوان نمونه، توبیخ تند ابن علقمی و محکوم کردن وی از سوی عصام شبارو، با این دیدگاه قابل توجیه است. همچنین اهمیت محوری که شبارو برای خلافت نیمه جان عباسی در قرن هفتم و هشتم که جز عنوان خلافت چیزی به همراه نداشت، قائل است، به همین دلیل می باشد.
اشاره: ممالیک از بردگان سفید آسیایی ترک و چرکس بودند که در منطقه قبچاق یعنی شمال و اطراف دریای مازندران - جنوب روسیه فعلی ساکن بودند و توسط دولت ایوبی و پیش از آن فاطمیان خریداری می شدند. این بردگان به تدریج به نیروی نظامی محوری منطقه مصر و شمال افریقا تبدیل شدند و همین ها بودند که بعد از سرنگونی دولت ایوبی، جای آنها را در مصر و شام پر نمودند.
***********************************************************************
***********************************************************************
***********************************************************************
در فصل اول کتاب دولت نخست ممالیک که از ۶۴۸ هجری قمری تا ۷۸۴ق پابرجا بود، مورد بررسی اجمالی قرار گرفته و مهمترین حکام آن معرفی شده اند.
در فصل دوم، به معرفی مغول و مراحل شکل گیری دولت آنها و جنایت های آنان پرداخته شده است. سقوط بغداد به دست هلاکوخان مغول و بی رحمی های او در عراق و عدم توفیق خوارزمشاهیان در جلوگیری از هجوم مغولان به ایران از موارد مذکور در این فصل است. شبارو سقوط بغداد را در قالب مرثیه ای غم بار و با مقصر دانستن ابن علقمی، وزیر شیعی آخرین خلیفه عباسی و با رویکردی جانبدارانه توصیف می نماید. تشکیل خلافت عباسی به صورت اسمی و ظاهری در قاهره با حمایت و تدبیر مملوکان از موضوعات جالب توجه این فصل است.
فصل سوم شکست مغول در عین جالوت در ۶۵۸ق را از دولت تازه تأسیس ممالیک بررسی می کند. فرو ریختن افسانه شکست ناپذیری مغول از ویژگی های نبرد عین جالوت است. پس از آن شکل گیری ایلخانان مغول ایران که از نسل هلاکو بودند مورد اشاره قرار گرفته که پس از مدتی تردید میان سیر از بت پرستی به اسلام یا مسیحیت، به اسلام گراییدند و این شکستی برای مسیحیت بود که تلاش بسیاری برای مسیحی کردن مغول انجام داده بود.
فصل چهارم درگیری های میان صلیبیان و ممالیک را ذکر کرده که تلاش بی نتیجه صلیبیان برای نفوذ مجدد به منطقه شام از ویژگی های آن است که در سالهای ۷۱۱، ۷۳۴، ۷۶۷ و ۷۸۴ق رخ داد.
فصل پنجم سقوط دولت نخستین ممالیک و پیدایی دولت دوم ممالیک را مورد بررسی قرار داده. این دولت از ۷۸۴ق تا ۹۲۳ق تداوم داشت و نهایتا به دست عثمانی ها سقوط کرد. مهمترین حادثه دولت ممالیک دوم، حمله تیمور لنگ و احیای دولت مغولان است که موجب ویران شدن شهرهای ایران، عراق و شام گردید. تیمور در ۸۰۸ق مرد و خطر مغول برای همیشه از سر مسلمانان کنار رفت.
فصل ششم به تلاش موفقیت آمیز ممالیک برای تصرف جزیره های قبرس و رودس در مدیترانه اشاره می کند.
فصل هفتم تاریخچه تشکیل دولت عثمانی در ۶۸۷ق و توسعه آن در ۷۲۶ق و ماجرای فتح قسطنطنیه پایتخت هزارساله بیزانس در اروپا به دست سلطان محمد فاتح در ۸۵۷ق و اثرات آن را در بر دارد.
فصل هشتم کتاب به نبردهای تأسف بار دولت عثمانی با دولتهای مسلمان صفوی و مملوکی می پردازد. عثمانی ها که تا اواخر قرن نهم هجری قمری، به جهاد با جهان مسیحیت و توسعه دنیای اسلام در اروپا مشغول بودند، در آن زمان رویکرد خود را به سمت شرق تغییر داده و با حملات خود موجب تضعیف دو دولت مسلمان رقیب خود گشته و ضعف و سستی را در درازمدت بر مسلمین تحمیل نمودند. نبرد عثمانی ها با ممالیک در ۸۹۱ تا ۸۹۷ق، نبرد عثمانی با صفویه در ۹۱۴ تا ۹۲۰ق، نبرد دوم با ممالیک در ۹۲۲و ۹۲۳ و سرانجام سقوط ممالیک و بازگشت سلطان سلیم به استانبول در ۹۲۴ق و پایان خلافت ظاهری عباسیان در قاهره با انتقال خلیفه به استانبول و عزل او از موضوعات این فصل است.
فصل نهم نیز تشکیلات تمدنی و شاخصه های حکومتی، اقتصادی و اداری و نظام قضایی ممالیک را مورد بررسی قرار داده است.
هرچند کتاب در این بخش به پایان رسیده است، اما مترجم کتاب، خانم شهلا بختیاری در پایان کتاب یک مقاله را با عنوان «خلافت عباسیان در مصر» که نوشته خود ایشان است گنجانده که برای اطلاع خواننده از روابط میان عباسیان و ممالیک و میزان نفوذ و محدودیت خلفای قاهره و نیز عوامل برپایی چنین خلافت بی اختیار و ضعیفی، مفید می باشد.
نکته: اگر کسی مایل به دانستن اطلاعات تفصیلی از ممالیک و حیات و حکومت آنان است، این کتاب او را قانع نخواهد کرد. سیر ناپیوسته کتاب و پرداختن نویسنده به تاریخ به صورت موضوعی و نه بر محور کرونولوژی، امکان بررسی همه مطالب را از او گرفته و هر چند سبک مفید و قابل توجهی به دست داده، اما موجب شده تا کتاب به صورت یک جزوه مختصر از تاریخ ممالیک و حکومت های موازی آنان در آید. مطالعه منابع دیگر در این موضوع برای محققان حرفه ای، بسیار لازم است.
***********************************************
مشخصات کتاب:
تألیف: عصام محمد شبارو
ترجمه: شهلا بختیاری
ناشر: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم
چاپ دوم: ۱۳۸۶ش
